Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı və yazı qaydaları dilin zənginliyini və ifadə imkanlarını müəyyənləşdirən mühüm amillərdən biridir. Bu baxımdan, mürəkkəb sözlər və onların yazılış formaları həm dilçilik baxımından, həm də praktik ünsiyyət prosesində xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Mürəkkəb sözlər iki və ya daha çox kök və ya əsasın birləşməsi nəticəsində yaranır və dilin lüğət tərkibini genişləndirir. Onlar müxtəlif yollarla düzələ bilir: bitişik, ayrı və ya defislə yazılmaqla. Lakin bitişik yazılan mürəkkəb sözlər özünün formalaşma mexanizmi və işlənmə tezliyi ilə digərlərindən fərqlənir.
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlər əsasən bir neçə sözün birləşib vahid məna kəsb etməsi ilə yaranır. Bu tip sözlərdə komponentlər arasındakı mənəvi və qrammatik əlaqə çox güclüdür. Nəticədə həmin sözlər artıq hissələrinə ayrılmadan, bütöv halda işlədilir və qəbul edilir. Azərbaycan dilinin imla qaydalarında bu mövzu xüsusi yer tutur və orta, ali məktəb proqramlarında müntəzəm olaraq öyrədilir.
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlərin düzgün yazılması, həmçinin onların növlərini, yaranma yollarını bilmək dilin yazı mədəniyyətinin qorunmasında mühüm rol oynayır. Bu sözlər təbiət adlarından tutmuş, peşə adlarına, məkan və zaman anlayışlarına qədər geniş sahələri əhatə edir. Dilin tarixi inkişaf prosesində bir çox birləşmələr zamanla bitişik formaya keçmiş, bu da normativ yazıda möhkəmlənmişdir.
Mövzunun aktuallığı ondan ibarətdir ki, müasir yazıda, xüsusilə rəqəmsal mühitdə, bitişik yazı qaydalarının pozulması halları artmaqdadır. Bu isə oxucuya çatdırılan mətnin qrammatik və üslubi keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Buna görə də, mövzunun dərin öyrənilməsi və izah edilməsi yazı mədəniyyətinin formalaşmasında vacibdir.
Bitişik Yazılan Mürəkkəb Sözlərin Ümumi Tərifi
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlər bir neçə sözün birləşməsi nəticəsində yaranır və bir söz kimi yazılır. Onların komponentləri arasında həm məna, həm də struktur baxımından sıx bağlılıq olur. Belə sözlərdə hissələrin ayrı yazılması məna bütövlüyünü pozur. Məsələn, “ağciyər”, “gözmuncuğu”, “günəş” kimi sözlər hissələrinə ayrılanda ilkin mənasını tam ifadə edə bilmir.
Azərbaycan dilinin imla qaydalarına əsasən, bu sözlər daha çox təbii obyektlərin, canlıların, anlayışların adlarını bildirir. Əsas məqsəd iki və ya daha çox sözün bir məfhum kimi qəbul edilməsidir. Bu da həmin sözləri bitişik yazı formasına gətirir.
Yaranma Yolları
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlər əsasən iki yolla yaranır: kök+kökmorfem birləşməsi və kök+şəkilçi+kökmorfem tipləri ilə. Birinci halda, iki tam söz birləşərək yeni məna yaradır (“dövlətbaşçısı”, “əlçatmaz”). İkinci halda isə birləşmədə söz yaradan şəkilçi də iştirak edir ki, bu da yeni leksik vahid formalaşdırır.
Məsələn, “ağappaq” sözü rəng bildirən “ağ” kökü ilə gücləndirici şəkilçinin birləşməsindən yaranır və bitişik yazılır. Bu sözlərdə yazı forması ilə yanaşı, tələffüzdə də bütövlük qorunur.
Mürəkkəb Sözlərin Semantik Növləri
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlər semantik baxımdan bir neçə qrupa bölünür: əşya və hadisə adları, yer adları, şəxslərin adları, zaman anlayışları, rəng və keyfiyyət bildirən sözlər. Məsələn, “suçiçəyi” xəstəlik adını, “qaranquş” quş adını, “qarışqa” həşərat adını bildirir.
Bəzi hallarda isə bu sözlər məcazi məna daşıya bilər. “Döyüşkən” sözü yalnız fiziki mübarizəni yox, həm də xarakter gücünü ifadə edə bilər.
Bitişik Yazılan Mürəkkəb Sözlərdə İmla Qaydaları
Azərbaycan dilinin imla qaydaları bitişik yazılan mürəkkəb sözlərin düzgün yazılmasını təmin edir. Burada əsas prinsip ondan ibarətdir ki, vahid məna kəsb edən və gündəlik dildə birlikdə işlənən söz birləşmələri bitişik yazılır. Əgər sözlərin arasında başqa söz əlavə oluna bilmirsə və onlar ayrıldıqda məna pozulursa, bu halda bitişik yazı forması tətbiq edilir. Məsələn, “daşqın” sözündə “daş” və “qın” hissələri ayrı yazıldıqda tamamilə fərqli mənalar yaradır.
Yazıda tez-tez buraxılan səhvlərdən biri də bitişik yazılmalı sözlərin ayrı yazılmasıdır. Xüsusilə sosial şəbəkələrdə və qeyri-rəsmi yazışmalarda bu hal geniş yayılıb. Bu isə rəsmi sənədlərdə və elmi mətnlərdə normativ dil qaydalarının pozulmasına gətirib çıxarır.
İstisna Hallar
Bəzi mürəkkəb sözlər var ki, ümumi qaydaya uyğun gəlməsə də, tarixən formalaşmış ənənəyə görə bitişik yazılır. Bu tip sözlər daha çox qədim türk mənşəli ifadələrdə rast gəlinir. Məsələn, “qaraqaş”, “qızılgül”, “bozqurd” kimi sözlər həm məcazi, həm də birbaşa mənada işlənir və bitişik yazıla bilir.
Həmçinin bəzi mürəkkəb coğrafi adlar (məsələn, “Qarabağ”, “Şirvanşahlar”) tarixən bitişik formaya keçmişdir və bu, yazıda dəyişdirilmir.
Dilin Zənginliyindəki Rolu
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlər Azərbaycan dilinin lüğət tərkibini zənginləşdirir, ifadə imkanlarını genişləndirir. Onlar vasitəsilə yeni anlayışlar, predmetlər və hadisələr adlandırılır. Bu, dilin inkişaf prosesinin təbii nəticəsidir.
Xüsusən də ədəbi əsərlərdə və xalq ədəbiyyatında belə sözlərin rolu böyükdür. Məsələn, nağıllarda “ağ atlı oğlan”, “qırmızı papaq” kimi birləşmələr zamanla “ağatlıoğlan” və “qırmızıpapaq” kimi bitişik yazı formasına keçə bilir.
| Nümunə Söz | Mənası | Qrup |
|---|---|---|
| Günəş | Səma cismi | Təbii obyekt |
| Qarışqa | Həşərat növü | Canlı |
| Suçiçəyi | Yoluxucu xəstəlik | Hadisə |
| Qızılgül | Gül növü | Bitki |
| Dövlətbaşçısı | Ali idarəçi | Şəxs adı |
| Qaraqaş | Fizioloji xüsusiyyət | İnsan təsviri |
| Bozqurd | Simvolik heyvan | Mifologiya |
| Ağciyər | İnsan orqanı | Orqanizm |
Müasir Dildə İstifadə
Müasir Azərbaycan dilində bitişik yazılan mürəkkəb sözlərin sayı artmaqdadır. Texnologiya və elm sahələrində yeni anlayışlar tez-tez bu yolla ifadə olunur. Məsələn, “ağşəbəkə” (internet), “yolxəritəsi” (planlama sənədi) kimi terminlər bitişik yazı qaydası ilə işlədilir.
Bununla yanaşı, dil mütəxəssisləri yeni yaranan sözlərin yazı formasını müəyyənləşdirərkən onların məna bütövlüyünə, işlənmə tezliyinə və xalq tərəfindən qəbul edilməsinə diqqət yetirirlər.
Tədrisdə Əhəmiyyəti
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlərin məktəb və universitet dərsliklərində öyrədilməsi yazı bacarıqlarının formalaşmasında mühüm rol oynayır. Şagirdlər və tələbələr bu qaydaları öyrəndikcə, həm rəsmi yazıda, həm də gündəlik ünsiyyətdə daha dəqiq və düzgün ifadə olunurlar.
Xüsusən də imla müsabiqələri və dil bilikləri imtahanlarında bu mövzu üzrə sualların verilməsi bitişik yazı qaydalarının praktiki əhəmiyyətini artırır.
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlər Azərbaycan dilinin zəngin və ifadəli quruluşunun mühüm hissəsidir. Onlar yalnız lüğət tərkibini genişləndirmir, həm də məna dəqiqliyini və üslubi rəngarəngliyi təmin edir. Bu sözlər tarixi inkişaf prosesində formalaşaraq normativ yazı qaydalarında öz yerini tapmışdır. Onların yaranma yolları, semantik növləri və istisna halları dilin inkişaf qanunauyğunluqlarını əks etdirir.
Dilin yazı mədəniyyətini qorumaq üçün bitişik yazı qaydalarına əməl etmək vacibdir. Bu, həm rəsmi yazışmalarda, həm də gündəlik ünsiyyətdə aydınlıq və səlislik yaradır. Tədris prosesində bu mövzuya geniş yer ayrılması, yeni nəsillərin dil qaydalarını daha yaxşı mənimsəməsinə imkan verir. Bitişik yazılan mürəkkəb sözlər yalnız dil qaydalarının texniki hissəsi deyil, həm də milli kimliyi və mədəni irsi qoruyan mühüm bir vasitədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlər iki və ya daha çox sözün birləşərək vahid məna kəsb etdiyi, yazıda bir söz kimi bitişik şəkildə ifadə olunan sözlərdir. Onlarda məna bütövlüyü pozulmadan hissələrinə ayrılmaq olmur.
Onlar əsasən iki kök sözün birləşməsi və ya kök sözün şəkilçi ilə digər köklə birləşməsi yolu ilə yaranır. Məsələn, ‘ağciyər’, ‘dövlətbaşçısı’, ‘qızılgül’ kimi.
Əgər söz birləşməsi vahid məna daşıyır və hissələr arasına başqa söz əlavə etmək mümkün deyilsə, həmin birləşmə bitişik yazılır. İmla qaydaları bu prinsipi əsas tutur.
Məsələn, ‘qarışqa’, ‘günəş’, ‘suçiçəyi’, ‘ağciyər’, ‘bozqurd’ kimi sözlər bitişik yazılan mürəkkəb sözlərə aiddir.
Bəli, bəzi sözlər tarixən formalaşmış ənənəyə görə bitişik yazılır. Məsələn, ‘qızılgül’, ‘qaraqaş’ kimi ifadələr həm birbaşa, həm də məcazi mənada işlənir.
Onlar dilin ifadə imkanlarını genişləndirir, yeni anlayışların adlandırılmasına imkan verir və üslubi rəngarənglik yaradır.
Texnologiya, elm və mədəniyyətdə yeni anlayışlar yarandıqda, onlara ad qoymaq üçün bu modeldən istifadə olunur. Məsələn, ‘ağşəbəkə’, ‘yolxəritəsi’ kimi.
Tədrisdə bu mövzu yazı bacarıqlarını möhkəmləndirir, şagird və tələbələrin rəsmi və qeyri-rəsmi yazıda düzgün ifadə olunmasına kömək edir.
Ən çox rast gəlinən səhv bu sözlərin ayrı yazılmasıdır ki, bu da məna bütövlüyünü pozur və dil qaydalarına ziddir.
Düzgün yazılış mətnin anlaşıqlılığını artırır, dilin qaydalarını qoruyur və ünsiyyətdə aydınlıq yaradır.
