Azərbaycan dilinin qrammatikasında bağlayıcılar, cümlədə və ya cümlələr arasında müxtəlif əlaqələri qurmaq üçün əvəzsiz rol oynayır. Bu bağlayıcılar sözlərin, ifadələrin və ya cümlələrin məna baxımından bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətini tənzimləyir. Bölüşdürmə bağlayıcıları isə daha spesifik funksiya daşıyır – onlar cümlədə və ya cümlələrdə qarşılıqlı olaraq bir neçə obyekt və ya hadisənin bir-birindən ayrıldığını, ardıcıllıqla və ya alternativ şəkildə baş verdiyini göstərir. Bu tip bağlayıcılar dilin məntiqi ardıcıllığını təmin etmək, fikri bölüşdürmək və aydın şəkildə ifadə etmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Dilin inkişafı ilə paralel olaraq, bölüşdürmə bağlayıcıları da həm ədəbi, həm danışıq, həm də elmi üslubda geniş istifadə olunur. Onlar fikrin konkretləşdirilməsi, qarşılaşdırılması, ardıcıllığın və ya alternativliyin ifadə olunması üçün böyük imkanlar yaradır. Ədəbiyyatda, publisistikada və gündəlik nitqdə bu bağlayıcıların köməyi ilə mətnlər daha rəngarəng və məntiqli olur. Müasir dilçilikdə bölüşdürmə bağlayıcılarının düzgün və yerində işlədilməsi, üslub və məna baxımından yazının keyfiyyətinə təsir edən amillərdəndir. Bu səbəbdən, onların funksiyaları, növləri, istifadəsi və rolu xüsusi öyrənmə və tətbiq vərdişi tələb edir.
Bölüşdürmə Bağlayıcılarının Anlayışı
Bölüşdürmə bağlayıcıları, cümlədə bir neçə obyekt və ya hadisəni bir-birindən ayırmaq, onların alternativliyini və ya fərqliliyini ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu bağlayıcılar əsasən ya…ya, ya da…ya da, istər…istər, ya…istər kimi strukturlarda özünü göstərir.
Əsas məqsəd bir-birinə bərabər və ya paralel olan variantların seçimi və ya bölüşdürülməsini ifadə etməkdir. Belə bağlayıcılar həm mürəkkəb cümlələrdə, həm də sadə cümlələrdə istifadə oluna bilər.
Ən Yayılan Bölüşdürmə Bağlayıcıları
Azərbaycan dilində ən geniş yayılan bölüşdürmə bağlayıcıları “ya…ya”, “ya da…ya da”, “istər…istər”, “ya…istər” və bəzən də “-sa da…-sa da” formalarıdır. Bu bağlayıcılar cümlənin müxtəlif komponentlərini, bəzən isə bütöv cümlələri bir-birindən ayırır.
Məsələn: Ya sən gəl, ya mən gedim. / İstər məktəbə getsin, istər evdə otursun, fərqi yoxdur.
Bölüşdürmə Bağlayıcılarının Funksiyası
Bölüşdürmə bağlayıcıları nitqdə bir neçə variant arasından seçim etməyə, onları qarşı-qarşıya qoymağa və ya sadəcə bölüşdürməyə imkan verir. Bu, həm sintaktik, həm də semantik baxımdan fikrin daha konkret və çevik ifadəsinə şərait yaradır.
Bu bağlayıcılar vasitəsilə danışan və ya yazan şəxs bir neçə yol və ya variant təklif edir və dinləyici və ya oxucu bu variantlar arasında seçim edə bilir.
Bölüşdürmə Bağlayıcılarının Cümlədə İstifadəsi
Azərbaycan dilinin sintaksisində bölüşdürmə bağlayıcıları ən çox mürəkkəb cümlələrdə rast gəlinir. Onlar vasitəsilə bərabərhüquqlu cümlə üzvləri və ya mürəkkəb cümlənin tərəfləri bir-birindən ayrılır.
Misal üçün: Ya evdə otur, ya da dostlarına baş çək.
Söz və Söz Birliklərinin Bölüşdürülməsi
Bölüşdürmə bağlayıcıları təkcə cümlə, yox, həm də söz və söz birliyi səviyyəsində istifadə oluna bilər. Sıralanan iki və ya daha çox söz arasında onların funksiyası və məna yükü eyni olaraq qalır.
Məsələn: Ya kitab, ya jurnal oxu. / İstər dərs, istər oyun, seçim sənindir.
Danışıq və Yazı Üslubunda İstifadə
Bölüşdürmə bağlayıcıları həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi danışıqda geniş istifadə olunur. Yazılı üslubda onların düzgün istifadəsi cümlənin məntiqi ardıcıllığını və aydınlığını təmin edir.
Publisistik və bədii mətnlərdə, eləcə də şifahi nitqdə bu bağlayıcıların çeşidləri və variantları mətnin rəngarəngliyini və ifadə imkanlarını artırır.
Müqayisədə Səciyyəvi Xüsusiyyətləri
Sıralama bağlayıcıları ilə bölüşdürmə bağlayıcıları arasında məna və funksional baxımdan fərqlər var. Sıralama bağlayıcıları ardıcıllıq, bölüşdürmə bağlayıcıları isə alternativlik, seçim və bölüşdürmə ifadə edir.
Düzgün istifadə edildikdə, bu bağlayıcılar cümlə strukturunda aydınlıq və məntiqilik yaradır, mətnin başa düşülməsini asanlaşdırır.
Bölüşdürmə Bağlayıcılarının Düzgün İstifadəsinin Qaydaları
Azərbaycan dilinin qrammatikasında bölüşdürmə bağlayıcılarının yeri və vurğusu vacibdir. Bağlayıcılar cümlədə əsas vurğunun harada olacağını müəyyənləşdirir və bu, cümlənin mənasına birbaşa təsir göstərir.
Əgər bağlayıcı düzgün istifadə olunmasa, cümlənin məntiqi və qrammatik quruluşu pozula bilər, bu isə oxucunun və ya dinləyicinin fikri tam dərk etməsinə mane olur.
Cədvəl: Ən Yayılan Bölüşdürmə Bağlayıcıları və İstifadə Nümunələri
| Bağlayıcı | İstifadə Nümunəsi | Qısa İzah |
|---|---|---|
| ya…ya | Ya sən yaz, ya mən yazım. | Alternativ seçim |
| ya da…ya da | Ya da məktəbə getsin, ya da evdə qalsın. | Eyni funksiyada bölüşdürmə |
| istər…istər | İstər oxu, istər yaz, fərqi yoxdur. | Alternativlik və bərabərlik |
| ya…istər | Ya sən gəl, istər başqası gəlsin. | Alternativ və ya paralellik |
Bölüşdürmə bağlayıcıları dilin çevik və rəngarəng strukturunun əsas elementlərindən biridir. Bu bağlayıcıların doğru və məqsədəuyğun şəkildə istifadəsi, yazının və ya nitqin məntiqi ardıcıllığını, məna dəqiqliyini və ifadə imkanlarını genişləndirir. Hər kəsin dilə olan münasibətində, fikrin aydın və məntiqli ifadəsində bu bağlayıcıların rolu danılmazdır. Müasir dilçilikdə onların düzgün tətbiqi üslubun inkişafı və nitqin səlisliyi üçün olduqca vacibdir. Bölüşdürmə bağlayıcıları sayəsində dil daha canlı, mətnlər isə daha məntiqli və başa düşülən olur.
Ən Çox Verilən Suallar
Bölüşdürmə bağlayıcıları cümlədə və ya cümlələr arasında bir neçə obyekt və ya hadisənin alternativ şəkildə bölüşdürülməsini göstərən söz və ya ifadələrdir. Əsasən seçim, alternativ və ya fərqliliyi ifadə etmək üçün istifadə olunur. Dilin məntiqi strukturunu gücləndirir.
Ən çox istifadə olunan bölüşdürmə bağlayıcıları ‘ya…ya’, ‘ya da…ya da’, ‘istər…istər’, ‘ya…istər’ kimi formullardır. Bu bağlayıcılar cümlədə alternativ variantları və seçimləri ifadə edir. Hər biri cümlənin məna və strukturuna uyğun işlədilir.
Bölüşdürmə bağlayıcıları həm sadə, həm də mürəkkəb cümlələrdə istifadə oluna bilər. Onlar adətən bərabərhüquqlu cümlə üzvləri və ya mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında olur. Fikrinin aydın və məntiqli ifadəsi üçün bu bağlayıcılardan geniş istifadə edilir.
Sıralama bağlayıcıları ardıcıllıq və zaman göstəricisi verir, bölüşdürmə bağlayıcıları isə alternativlik və seçim bildirir. Yəni birində hadisələr bir-birinin ardınca baş verir, digərində isə variantlardan biri seçilir. Bu fərq cümlənin məna yükünü dəyişir.
Onların əsas funksiyası seçim və alternativlik bildirmək, cümlənin məntiqi ardıcıllığını təmin etməkdir. Danışanın və ya yazanın bir neçə variantı qarşılaşdıraraq bölüşdürməsi üçün istifadə olunur. Mətnin aydınlığı və məntiqiliyi baxımından vacibdir.
Bağlayıcıların vurğusu əsasən cümlədə alternativ seçimlərin qarşısında yerləşməklə verilir. Əgər bağlayıcı düzgün yerə qoyulmasa, cümlənin mənası pozula və oxucu çaşdıra bilər. Düzgün vurğu cümlənin məna yükünü artırır.
Ədəbiyyatda və publisistikada bu bağlayıcılar mətnin rəngarəngliyi, fikrin çevik və məntiqli ifadəsi üçün vacibdir. Onlar hadisələr və obyektlər arasında alternativlik yaradır və oxucunun diqqətini fikrin əsas hissəsinə yönəldir.
Danışıq dilində bu bağlayıcılar gündəlik nitqdə tez-tez istifadə olunur və variantlar arasından seçim bildirir. Bu, nitqin səlis və başa düşülən olmasına kömək edir. Məsələn, ‘Ya sən gəl, ya mən gəlim’ cümləsində olduğu kimi.
Ən çox yol verilən səhvlərdən biri bağlayıcıların cümlədə düzgün yerləşdirilməməsi və ya artıq istifadə edilməsidir. Bəzən isə bölüşdürmə yerinə sıralama və ya səbəb bağlayıcıları işlədilir, bu da cümlənin məna yükünü pozur. Hər bir bağlayıcı öz yeri və funksiyasına uyğun istifadə olunmalıdır.
Dərsliklərdə praktiki nümunələr, tapşırıqlar və mətnlərin təhlili ilə öyrədilməsi daha effektivdir. Cümlə quruluşu üzərində işləmək, yazı və danışıqda real nümunələrdən istifadə etmək vacibdir. İnteraktiv və praktik məşğələlər öyrənməni daha asan və yadda qalan edir.
