Türk xalqlarının tarixi geyim mədəniyyətində iz qoyan, mənəvi simvollaşan və əsrlər boyu funksionallığını qoruyub saxlayan “börk” anlayışı həm qədim, həm də müasir türk dünyasında öz dəyərini itirməyib. Börk təkcə bir baş geyimi deyil, həm də status, kimlik, milli fərqlilik, sosial təbəqə və qəhrəmanlıq rəmzi kimi dəyərləndirilib. Qədim dövrlərdən bu yana türk toplumlarında börk geyinmək yalnız qorunmaq məqsədi daşımayıb, eyni zamanda, ictimai və ideoloji mənaları özündə cəmləşdirib. İsti və soyuq iqlim şəraitində rahatlıqla istifadə edilən bu baş geyimi, eləcə də rəmzi və mifoloji xüsusiyyətləri ilə türk mədəni irsinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Börk sözünün etimologiyası, müxtəlif coğrafiyalarda və dillərdəki forması, tarixi dövrlərdə tutduğu yer, bədii və mədəniyyət nümunələrindəki əks olunması, xüsusilə də, orta əsrlər türk dövlətlərinin saraylarında, ordusunda və xalq həyatında rolu xüsusi araşdırma mövzusudur. Oğuz türkləri, Səlcuqlular, Osmanlılar və Qızıl Orda dövründə fərqli şəkil və adlarla rast gəlinən börk, qıpçaq, uyğur, qırğız, qazax, türkmən kimi türk xalqlarının da həyatında mühüm yer tutub. Börk, həm də dastanlarda, qəhrəmanlıq rəvayətlərində, klassik şeir və nağıllarda xalqın kimliyini, cəsarətini, azadlıq ruhunu təcəssüm etdirib.
Müasir dövrdə bəzi türk bölgələrində börk yenidən etnoqrafik, milli-mədəni və teatr atributu kimi istifadə olunur. Xüsusilə Novruz, toy və bayram mərasimlərində, milli günlərdə, folklor tədbirlərində bu qədim baş geyimi yeni nəslə mədəniyyətin bir hissəsi kimi təqdim edilir.
Börk Sözünün Etimologiyası
Börk sözünün mənşəyi qədim türk dilinə dayanır. Etimoloji mənbələrə görə, “börk” sözü köhnə türk dillərində “baş geyimi” və ya “dəri papaq” mənasını verib. Qədim mətnlərdə, o cümlədən Orxon-Yenisey yazılı abidələrində bu sözə rast gəlinir.
Orta əsrlər mənbələrində börk həm adi xalq arasında, həm də yüksək zümrələr və sərkərdələr tərəfindən istifadə olunan baş geyimi kimi təsvir edilib. Qədim türkcədə bu söz həm də “qoruyucu”, “sipər” anlamı daşıyıb.
Börkün Tarixi Və Coğrafi Yayılması
Börk, ilk növbədə Orta Asiya türk xalqları arasında geniş yayılıb. Daha sonra Səlcuqlular, Osmanlılar və digər türk dövlətləri dövründə müxtəlif formalarda Qafqaz, Anadolu, Volqaboyu və Şərqi Avropada da tanınıb.
Tarixi mənbələrdə sultanların, xanların və sərkərdələrin xüsusi börk növləri geyindiyi, hətta bəzi baş geyimlərinin zinət əşyaları və ləl-cəvahiratla bəzədildiyi bildirilir. Əsgərlərin, ovçuların, tacirlərin və sadə xalqın börkü isə daha sadə, ancaq funksional olub.
Börkün Bədii Və Rəmzi Mənası
Börk yalnız baş geyimi deyil, həm də qəhrəmanlıq, igidlik və azadlıq simvoludur. Oğuznamə, Dədə Qorqud dastanları və türk epik ədəbiyyatında börk geymək cəsarət, liderlik və qəhrəmanlıq nişanəsi sayılırdı. Məsələn, “başında börk olan” ifadəsi xalq danışığında hörmət və qəhrəmanlıq göstəricisi kimi işlədilib.
Börkün rəmzi anlamı çox vaxt “taxt” və ya “hökmdarlıq” anlamına da gətirilir. Qədim türk dövlətlərinin şahlıq və xanlıq simvolikasında börkün xüsusi yeri olub.
Börkün Növləri Və Forması
Tarixi dövrlərdə müxtəlif börk növləri olub. Onların forması, bəzəyi və istehsal materialı bölgəyə və sosial təbəqəyə görə fərqlənirdi. Məsələn, sultan börkü, xan börkü, əsgər börkü, ovçu börkü kimi fərqli növləri var.
Bəzən börkün üst hissəsi sivri, bəzən isə yuvarlaq və ya enli olurdu. Onlar çox vaxt dəri, yun, keçə, bəzən də məxmər və atlas parçadan hazırlanırdı. Zəngin təbəqələr zinət və quş lələkləri ilə bəzədilmiş börk geyinirdilər.
Börkün Gündəlik Həyatda İstifadəsi
Ənənəvi türk kəndlərində börk həm kişilər, həm də bəzən qadınlar tərəfindən geyilirdi. O, soyuqdan və günəşdən qorumaq üçün əvəzolunmaz idi. Qış aylarında qalın yun və ya dəridən, yayda isə nazik parçalardan hazırlanmış növlərdən istifadə olunurdu.
Börk həm də bayram, toy, dini və ictimai mərasimlərdə xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Hətta bəzi bölgələrdə oğlan uşaqlarına ilk börk geyindirmək xüsusi mərasim kimi qəbul edilirdi.
Börkün Müasir Türk Dünyasında Yeri
Müasir dövrdə börk əsasən etnoqrafik, simvolik və bədii məqsədlə istifadə olunur. Xüsusilə Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan və digər türkdilli ölkələrdə milli tədbirlərdə, folklor festivallarında, teatr tamaşalarında bu baş geyimi xalqın özünüifadə vasitəsinə çevrilib.
Mədəniyyətin dirçəlişi və etnik kimliyin qorunması kontekstində börk yenidən populyarlaşmağa başlayıb. Bu da qədim ənənələrin yeni nəslə ötürülməsi baxımından mühüm rol oynayır.
Börkün Bədii Əsərlərdə Təsviri
Azərbaycan və ümumtürk bədii ədəbiyyatında börk simvolik anlamda tez-tez işlədilir. Şeir və dastanlarda qəhrəmanlar, hökmdarlar və igidlər börk geyərək fərqləndirilir. Məsələn, Dədə Qorqud dastanında igidlərin başında börkün olması onların liderlik, güc və müdriklik simvolu kimi verilib.
Müasir ədəbiyyatda və publisistikada da “börk” ifadəsi etnoqrafik simvol kimi aktualdır.
Börkün Araşdırılması Və Tədqiqi
Börk haqqında müxtəlif elmi və etnoqrafik tədqiqatlar aparılıb. Qədim türk mənbələri, arxeoloji tapıntılar, muzey eksponatları və folklor nümunələri börkün təkcə geyim deyil, həm də tarixi-mədəniyyət hadisəsi olduğunu sübut edir. Bu araşdırmalar türk dünyasının geyim tarixinin, sosial münasibətlərinin və rəmzi dəyərlərinin öyrənilməsində əhəmiyyətli rol oynayır.
Börk həm də türk dizayn və sənətkarlığının, zərgərlik və tikiş sənətinin inkişafında mühüm mərhələ kimi qiymətləndirilir.
Cədvəl: Börk Baş Geyiminin Tarixi Xüsusiyyətləri
| Xüsusiyyət | Qısa izah |
|---|---|
| Mənşə | Qədim türk dilləri, Orta Asiya və Anadolu |
| İstifadə sahəsi | Hərbçilər, hökmdarlar, sadə xalq, bayram və mərasimlər |
| Əsas material | Dəri, yun, keçə, məxmər, atlas |
| Rəmzi anlamı | Qəhrəmanlıq, hökmdarlıq, azadlıq, kimlik |
| Növləri | Sultan börkü, xan börkü, əsgər börkü, ovçu börkü |
| Bədii təsviri | Dastanlar, nağıllar, klassik poeziya |
| Müasir rolu | Folklor, milli bayramlar, teatr, etnoqrafik tədbirlər |
| Etnoqrafik əhəmiyyəti | Türk kimliyinin və mədəniyyətinin qorunması |
Börk türk dünyasının tarixində və mədəniyyətində həm simvolik, həm də funksional məna daşıyır. Bu baş geyimi sadəcə gündəlik həyatın bir atributu deyil, həm də kimliyin, liderliyin, cəsarətin və azadlıq ruhunun göstəricisidir. Qədimdən müasir dövrə qədər dəyişərək, zəngin forma və məna çalarları qazanan börk, bu gün də milli-mədəni irsin əvəzsiz simvollarından biri olaraq qalır. Onun araşdırılması, qorunması və yeni nəslə ötürülməsi türkdilli xalqların ortaq mədəni sərvətinin bir hissəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Börk qədim türk xalqlarında baş geyimi kimi istifadə edilən, əsasən dəri, yun və keçədən hazırlanan bir geyim növüdür. O, həm funksional, həm də simvolik məna daşıyır. Qəhrəmanlıq, liderlik və azadlıq rəmzi kimi də qəbul olunur.
Börkün tarixi qədim türk və Orta Asiya xalqlarının geyim mədəniyyətinə dayanır. Orxon-Yenisey abidələrində də börk haqqında qeydlərə rast gəlinir. Əsrlər boyu müxtəlif türk dövlətlərində fərqli formalarda istifadə olunub.
Tarixdə müxtəlif börk növləri olub: sultan börkü, xan börkü, əsgər börkü və ovçu börkü. Hər növ sosial təbəqəyə və istifadəyə görə fərqlənirdi. Zəngin təbəqələr bəzədilmiş börk, adi xalq isə sadə və praktik börk geyinirdi.
Börk həm də qəhrəmanlıq, azadlıq, hökmdarlıq və milli kimlik simvolu hesab olunur. Dədə Qorqud dastanlarında börk geyinmək igidlik, liderlik nişanəsi kimi təsvir edilib. Tarixdə börk çox vaxt hakimiyyət və şərəf rəmzi sayılıb.
Ənənəvi olaraq börk dəri, yun, keçə, məxmər və atlas kimi materiallardan tikilirdi. Hava şəraitindən asılı olaraq qalın və nazik növlər seçilirdi. Bəziləri zinət əşyaları və quş lələkləri ilə bəzədilirdi.
Börk Orta Asiyadan Anadoluya, Qafqazdan Volqaboyuna qədər geniş ərazilərdə tanınıb. Müxtəlif türk və qohum xalqların mədəniyyətində bu baş geyimi mühüm yer tutub. Hər regionda özünəməxsus forma və adı olub.
Müasir dövrdə börk əsasən folklor tədbirlərində, milli bayram və mərasimlərdə, teatr və film sahəsində istifadə olunur. Bəzi bölgələrdə hələ də gündəlik həyatın bir hissəsi kimi qalır. Bu, milli-mədəni irsin qorunmasına xidmət edir.
Börk Dədə Qorqud dastanı və türk epik poeziyasında qəhrəmanlıq, igidlik və liderlik simvolu kimi tez-tez təsvir edilir. Müasir şeirlərdə və ədəbi əsərlərdə də etnoqrafik element kimi yer alır. Ədəbiyyatda börk xalqın milli ruhunun ifadəsidir.
Börk əsasən daha qədim və simvolik baş geyimi hesab olunur, papaq isə daha çox gündəlik və məişətə uyğunlaşdırılmışdır. Börkün rəmzi və tarixi məna yükü papaqdan daha dərin və çoxşaxəlidir. Lakin bəzən bu anlayışlar bir-birinin yerinə də işlədilir.
Börk türkologiya, etnoqrafiya, arxeologiya və folklorşünaslıqda araşdırılan mövzulardandır. Muzeylərdə, arxivlərdə, bədii əsərlərdə və arxeoloji qazıntılarda börkə aid nümunələrə rast gəlinir. Bu tədqiqatlar türk dünyasının mədəni irsinin öyrənilməsinə kömək edir.
