BPMN: Biznes Proseslərinin Modelləşdirilməsi, İstifadə Qaydaları

Biznes proseslərinin idarə olunması müasir şirkətlərin rəqabət qabiliyyətini qoruması üçün əsas amillərdən biridir. Lakin proseslərin yalnız şifahi və ya sadə mətnlə izahı çox vaxt kifayət etmir. Burada BPMN – yəni Business Process Model and Notation (Biznes Proseslərinin Modelləşdirilməsi və Notasiyası) anlayışı meydana çıxır. Bu standart, biznes proseslərinin vizual formada təsvir edilməsi, onların daha aydın anlaşılması, təhlili və optimallaşdırılması üçün yaradılmışdır. BPMN həm texniki mütəxəssislərə, həm də biznes menecerlərinə eyni dildə ünsiyyət imkanı verir. Çünki burada istifadə olunan simvollar və qrafik elementlər beynəlxalq standartlaşdırılmışdır. Bu, müxtəlif departamentlərin, tərəfdaşların və hətta fərqli ölkələrdə fəaliyyət göstərən komandaların eyni prosesi eyni şəkildə başa düşməsinə şərait yaradır.

BPMN-in yaranma məqsədi və tarixi

BPMN konsepsiyası ilk dəfə 2000-ci illərin əvvəllərində Business Process Management Initiative (BPMI) tərəfindən hazırlanmışdır. Daha sonra bu standart Object Management Group (OMG) tərəfindən qəbul edilmiş və inkişaf etdirilmişdir.

Əsas məqsəd — biznes proseslərinin modelləşdirilməsi üçün vahid, sadə, lakin güclü bir vizual dil yaratmaq idi. Bu dil həm biznes mütəxəssislərinə, həm də texniki developer və sistem mühəndislərinə eyni sənədi başa düşmək imkanı verir.

BPMN-in inkişafı ilə birlikdə BPMN 2.0 versiyası daha funksional və dəqiq imkanlar təqdim etdi. Bu versiya modellərin yalnız şəkil olaraq yox, həm də icra edilə bilən formata çevrilməsinə imkan yaratdı.

BPMN-in əsas xüsusiyyətləri

BPMN-in əsas üstünlüyü ondadır ki, o, biznes proseslərini standartlaşdırılmış qrafik simvollar vasitəsilə təsvir edir. Bu simvollar prosesin gedişatını, qərar nöqtələrini, icra mərhələlərini, başlanğıc və son nöqtələri aydın şəkildə göstərir.

BPMN modellərində istifadə olunan elementlər 4 əsas kateqoriyaya bölünür:

• Flow Objects (Axın obyektləri) — hadisələr, fəaliyyətlər, qərar qovşaqları
• Connecting Objects (Bağlayıcı obyektlər) — axın xətləri, mesaj axınları, assosiasiyalar
• Swimlanes (İcra zolaqları) — proses iştirakçılarının və departamentlərin ayırd edilməsi üçün bölmələr
• Artifacts (Əlavə elementlər) — qeydlər, qruplar və məlumat obyektləri

Bu struktur prosesləri həm yüksək səviyyədə, həm də detallı şəkildə göstərməyə imkan verir.

BPMN-də əsas simvollar və onların mənası

BPMN standartında hər bir simvolun öz funksiyası və istifadəsi var. Ən çox istifadə olunan elementlər bunlardır:

• Hadisələr (Events) — dairə formasında göstərilir. Başlanğıc hadisə (start event), ara hadisə (intermediate event) və son hadisə (end event) kimi növlərə bölünür.
• Fəaliyyətlər (Activities) — düzbucaqlı formadadır və prosesin icra olunan addımını ifadə edir. Buraya tapşırıq (task) və ya alt-proses (sub-process) daxil ola bilər.
• Qərar qovşaqları (Gateways) — romb formasında göstərilir və prosesin müxtəlif istiqamətlərə bölünməsini təmin edir. Məsələn, “Xətti” (exclusive), “Paralel” (parallel) və “İnklüziv” (inclusive) keçidlər mövcuddur.
• Axın xətləri (Sequence Flows) — proses addımlarının icra sırasını göstərir.
• Mesaj axınları (Message Flows) — fərqli proses iştirakçıları arasında məlumat ötürülməsini göstərir.
• İcra zolaqları (Swimlanes) — “pool” və “lane” formatında proses iştirakçılarının məsuliyyətlərini ayırır.

BPMN-in tətbiq sahələri

BPMN yalnız iri şirkətlər üçün deyil, həm də kiçik və orta biznes üçün çox effektivdir. Onun tətbiq sahələri çox genişdir:

• Biznes proseslərinin analizi — mövcud iş axınlarını təhlil etmək və səmərəliliyi ölçmək üçün istifadə olunur.
• Proses optimallaşdırılması — səmərəsiz addımların aradan qaldırılması və avtomatlaşdırmanın tətbiqi.
• İşçi təlimi — yeni işçilərə prosesləri vizual şəkildə izah etmək üçün effektiv vasitədir.
• Layihə idarəçiliyi — layihə addımlarını və məsuliyyət bölgüsünü aydın göstərmək.
• Sistem inteqrasiyası — müxtəlif proqram təminatlarının proses axınına uyğunlaşdırılması.

BPMN-in biznesə verdiyi üstünlüklər

BPMN standartının tətbiqi şirkətlərə aşağıdakı üstünlükləri verir:

• Aydınlıq — bütün tərəflər prosesi eyni şəkildə görür və başa düşür.
• Ümumi dil — biznes və texniki komanda arasında körpü yaradır.
• Analiz imkanı — proseslərdəki zəif nöqtələri asanlıqla aşkar etmək olur.
• Avtomatlaşdırma üçün baza — BPMN modelləri birbaşa icra edilə bilən proseslərə çevrilə bilər.
• Sürətli qərarvermə — vizual təsvirlər proses dəyişikliklərini tez planlaşdırmağa imkan verir.

BPMN və digər modelləşdirmə standartları

BPMN çox vaxt digər modelləşdirmə dilləri ilə müqayisə edilir, məsələn:

• UML (Unified Modeling Language) — daha çox proqram təminatı arxitekturasının modelləşdirilməsi üçün istifadə olunur.
• Flowcharts (Axın sxemləri) — sadə proseslər üçün əlverişlidir, amma BPMN qədər funksional deyil.
• EPC (Event-driven Process Chain) — biznes proseslərini hadisə və funksiyalar əsasında təsvir edir, amma BPMN qədər geniş yayılmayıb.

BPMN-in fərqi ondadır ki, o, həm texniki icra, həm də biznes səviyyəsində istifadəyə tam uyğundur.

BPMN 2.0 – Yeni imkanlar

BPMN 2.0 versiyası ilə birlikdə proses modelləri yalnız şəkil olaraq deyil, həm də XML əsaslı icra formatı şəklində saxlanıla bilir. Bu isə proseslərin birbaşa avtomatlaşdırma sistemlərinə yüklənməsinə şərait yaradır.

Əlavə olaraq, BPMN 2.0 aşağıdakı yenilikləri gətirdi:

• Daha çox hadisə növləri
• Qərar qovşaqlarında geniş seçim imkanları
• Alt-proseslərin daha çevik idarə olunması
• Proses simulyasiyası və test imkanları

BPMN-dən istifadə zamanı ən yaxşı təcrübələr

• Sadəlikdən başlamaq — prosesləri çox mürəkkəbləşdirmədən əsas addımları göstərmək.
• Standart simvollardan istifadə etmək — fərqli işarələr yaratmaqdan çəkinmək.
• İcra zolaqlarını düzgün bölmək — məsuliyyət bölgüsünü aydın göstərmək.
• Rənglərdən ölçülü istifadə etmək — diqqəti yalnız vacib hissələrə yönəltmək.
• Müntəzəm yeniləmə — proseslər dəyişdikcə model də yenilənməlidir.

BPMN — biznes proseslərini vizual, anlaşıqlı və standartlaşdırılmış formada təsvir etmək üçün güclü bir alətdir. Bu standart, müxtəlif komandalar arasında ünsiyyət boşluqlarını aradan qaldırır, prosesləri daha effektiv edir və avtomatlaşdırma üçün möhkəm zəmin yaradır. Müasir rəqabət mühitində BPMN-dən istifadə şirkətlərə həm strateji, həm də əməliyyat səviyyəsində böyük üstünlüklər qazandırır.

Ən Çox Verilən Suallar