Dövlət maliyyə sisteminin təməl daşlarından biri olan bücə ödənişləri istər ictimai idarəetmənin, istərsə də sosial rifahın davamlılığı baxımından çox önəmlidir. Bücə ödənişləri dedikdə, dövlət və ya yerli özüidarə orqanları tərəfindən rəsmələşdirilmiş proqramlara, xərcləmə sahələrinə və ya konkret qurumlara ayrılan maliyyə vasitələrinin istifadə forması başa düşülür.
Bu ödənişlər dövlətin iqtisadi siyasətində, ictimai xərcləmənin istiqamətləndirilməsində və müəyyən sosial proqramların həyata keçirilməsində həlledici rol oynayır. Şəffaf, planlı və hesabatlı bücə ödənişləri dövlətin etibarlı idarəçiliyinin əsas indikatorlarından biridir.
Bücə Ödənişlərinin Anlayışı
Bücə ödənişləri, dövlət və ya bəzi hallarda bəlgələr səviyyəsində idarə olunan orqanların təsdiqlənmiş maliyyə planları çərçivəsində etdikləri xərcləmələrdir. Bu xərclər dövlət bücəsində təyin olunmuş məqsədlərə, sahələrə və proqramlara uyğun olaraq edilər.
Bücə Ödənişlərinin Növləri
Bücə ödənişlərini aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:
- Cari xərclər: Maaş, pensiya, sosial müdafiə, tibb, təhsil xərcləri kimi daim təkrarlanan ödənişlər.
- Investisiya xərcləri: Yol təmiri, yeni obyektlərin tikintisi, texniki təchizat, kapital qoyuluşlar.
- Transfer ödənişləri: Bəzi hallarda digər orqanlara, bélgələrə ayrılan ödənişlər.
- Subsidiyalar və sosial yardımlar: Aztəminatlı ailələrə, fermerlərə, sənaye sahələrinə ayrılan maliyyə dəstəyi.
Bücə Ödənişlərinin Təşkil Prinsipləri
Bücə ödənişləri aşağıdakı prinsip və qaydalarla həyata keçirilir:
- Planlama: Öncədən müəyyən edilmiş planlara əsasən ayrılma.
- Qanunvericiliklə uyğunluq: Ödənişlər bücə qanununa uyğun aparılmalıdır.
- Şəffaflıq və hesabatlılıq: Hər ödəniş ictimai hesabatlara daxil olmalıdır.
- Effektivlik: Ayrılan maliyyənin real iqtisadi səmərə verməsi.
Bücə Ödənişlərinin Hüsablanması
Bücə ödənişləri dövlətin illik maliyyə planında – bücə proqnozlarında – ayrı-ayrı bəndlər şk lə hesablanır:
- Proqram/təşkilat üzrə xərclər
- Sahə (səhiyyə, təhsil, müdafiə) üzrə ayırma
- Regional bölgü üzrə paylanma
Bücə Ödənişlərinin Müəssisələr Üzrə Paylanması
Ayrılan bücə xərcləri aşağıdakı kimi paylanır:
- Müəllim və tibb işçiləri: Aylıq ödənişlər
- Nazirliklər: Təchizat, xidmət xərcləri
- Belediyye ve icra hakimiyyetleri: Tikinti, infrastruktur, sosial yardım
Qanunvericilikdə Bücə Ödənişləri
“Dövlət Bücəsə Haqqında” Qanun, bücə ödənişlərinin ümumi prinsiplərini, icra qaydalarını, hesabatlılıq və məsuliyyəti mùəyyən edir. Hər bir ödəniş dərəcəli nəzarətdə olmalıdır.
Azərbaycanda Bücə Ödənişləri Praktikası
Azərbaycanda illik dövlət bücəsində bücə ödənişlərinə ayrılan hissənin təxminən 70%-i cari xərclər, 20%-i investisiya, 10%-i transfer ödənişləri kimi paylanır. Elektron bücə platforması və “Açıq Bücə” alətləri vasitəsilə bu ödənişlərin şəffaflığı artırılır.
Bücə ödənişləri ictimai maliyyənin səmərəli idarə olunmasını təmin edir. Doğru planlaşdırılan və hesabatlı aparılan ödənişlər, sosial rifahı artırır, iqtisadi sabitliliyin qarantısına çevrilir. Dövlət orqanlarının bücə siyasəti və ödəniş məzmunu ictimai nəzarət və şəffaflıq prinsiplərinə dayanmalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Büdcə ödənişləri dövlətin və ya bələdiyyələrin maliyyə vəsaitlərinin müxtəlif istiqamətlər üzrə ayrılması və xərclənməsi prosesidir. Bu ödənişlər qanunvericilik əsasında təsdiqlənmiş büdcə çərçivəsində həyata keçirilir.
Əsas məqsəd dövlətin funksiyalarını – təhsil, səhiyyə, müdafiə, sosial təminat və s. sahələrdə yerinə yetirməsini təmin etməkdir. Bu, ictimai rifahın yüksəldilməsinə və iqtisadi stabilliyə xidmət edir.
Bura əməkhaqqı, pensiyalar, təqaüdlər, investisiya layihələri, dövlət sifarişləri, borc ödənişləri və digər icbari maliyyə öhdəlikləri daxildir.
Büdcə ödənişləri illik dövlət büdcəsinin tərtib olunması zamanı əvvəlcədən planlaşdırılır. Bu planlaşdırma zamanı dövlətin gəlirləri, prioritet sahələr və mövcud ehtiyaclar nəzərə alınır.
Bu ödənişlər əsasən Maliyyə Nazirliyi, Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyi və aidiyyəti dövlət qurumları vasitəsilə həyata keçirilir.
Azərbaycanda büdcə ödənişləri “Büdcə Sistemi haqqında” Qanun, “Dövlət Maliyyə Nəzarəti haqqında” Qanun və digər normativ aktlarla tənzimlənir.
Maliyyə nəzarəti Hesablama Palatası və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir. Həmçinin daxili audit strukturları da bu prosesdə iştirak edir.
Şəffaflıq dövlət büdcəsinin rəsmi dərc edilməsi, tender prosedurlarının açıq keçirilməsi və vətəndaşların məlumat əldə etmə hüququ ilə təmin edilir.
Gecikmələrə görə məsuliyyət öhdəliyi yerinə yetirməyən dövlət qurumları və vəzifəli şəxslərin üzərinə düşür. Qanunvericiliyə əsasən intizam və maliyyə sanksiyaları tətbiq oluna bilər.
Elektron hökumət sistemləri, maliyyə nəzarət mexanizmləri və vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı ilə korrupsiya riskləri azaldılır və məsuliyyət artırılır.
