Bünövrə hər bir tikilinin ən mühüm konstruktiv elementi sayılır. O, binanın ağırlığını torpağa ötürərək yükü bərabər paylayan və tikilinin uzunmüddətli sabitliyini təmin edən hissədir. Bünövrə olmadan heç bir bina möhkəm dayana bilməz. Çünki o, yalnız fiziki dayaq deyil, həm də binanın xarici təsirlərə qarşı müqavimət sistemidir. Əgər bünövrə zəifdirsə və ya düzgün inşa edilməyibsə, bu, sonradan divarların çatlamasına, qapı-pəncərə çərçivələrinin deformasiyasına, hətta tikilinin çökməsinə gətirib çıxara bilər.
Tarix boyu insanlar bünövrə tikintisində müxtəlif materiallardan istifadə etmişlər. Qədim sivilizasiyalarda daş, kərpic, ağac və gil kimi materiallar üstünlük təşkil edirdi. Müasir dövrdə isə beton və dəmir-beton bünövrələr daha geniş yayılıb. Bu materiallar yüksək möhkəmlik, uzunömürlülük və iqlimə davamlılıq xüsusiyyətlərinə görə seçilir. Ən əsası, bünövrənin növü və materialı torpağın xüsusiyyətlərinə uyğun seçilməlidir. Mühəndislər bu məqsədlə geoloji araşdırmalar aparır, yeraltı suların səviyyəsini ölçür, torpaq laylarının daşıma qabiliyyətini qiymətləndirirlər.
Bünövrənin düzgün tikilməsi tikintinin gələcək istismar xərclərinə də təsir edir. Keyfiyyətli bünövrə gələcəkdə təmir xərclərini azaldır və binanın təhlükəsizliyini təmin edir. Ona görə də, bünövrəyə ayrılan vəsait və diqqət, əslində, binanın bütün ömrünə qoyulan bir investisiyadır.
Bünövrənin Tərifi Və Əsas Funksiyası
Bünövrə — binanın və ya qurğunun bütün ağırlığını torpaq qatına bərabər şəkildə paylayan və konstruksiyanın sabitliyini təmin edən əsas hissədir. Onun funksiyası yalnız binanı saxlamaqdan ibarət deyil, həm də xarici qüvvələrdən, məsələn, külək, zəlzələ, torpaq hərəkətləri və digər təbii amillərdən qorumaqdır.
Bünövrənin əsas vəzifəsi yükü torpağa ötürərkən onu bərabər paylamaqdır ki, binanın müəyyən hissəsində həddindən artıq çökmə və ya deformasiyalar yaranmasın. Bu, xüsusilə yüksək mərtəbəli binalarda, sənaye obyektlərində və körpü kimi mühüm mühəndis qurğularında həyati əhəmiyyət daşıyır. Əgər bünövrə funksiyasını düzgün yerinə yetirmirsə, bu, binanın təhlükəsizliyinə ciddi təhdid yarada bilər.
Bünövrə Növləri
Bünövrələr müxtəlif təsnifatlara görə qruplaşdırılır. Ən geniş yayılmış təsnifat növü dərinliyinə görədir: dayaz bünövrələr və dərin bünövrələr. Dayaz bünövrələr binanın yükünü torpağın üst qatına ötürür və adətən, 3 metrə qədər dərinlikdə olur. Dərin bünövrələr isə yükləri torpağın daha aşağıda yerləşən möhkəm laylarına ötürmək üçün istifadə edilir.
Bundan əlavə, bünövrələr materialına görə (daş, beton, dəmir-beton, kərpic) və konstruktiv quruluşuna görə (zolaq, plitə, sütunlu, payalı) təsnif edilir. Hər növün öz üstünlükləri və çatışmazlıqları var. Seçim, tikilinin növünə, ölçüsünə, yerləşdiyi ərazinin geoloji şəraitinə və maliyyə imkanlarına əsaslanır.
Dayaz Bünövrələr
Dayaz bünövrələr adətən fərdi yaşayış evlərində, kiçik kommersiya binalarında və azmərtəbəli obyektlərdə istifadə olunur. Onlar daha az material və işçi qüvvəsi tələb etdiyi üçün iqtisadi cəhətdən sərfəlidir.
Bu kateqoriyaya zolaq bünövrə, plita bünövrə və sütunlu bünövrə daxildir. Zolaq bünövrə divarların altına yerləşdirilərək onların yükünü bərabər paylayır. Plita bünövrə bütün binanın altını örtən vahid beton plitədir və zəif torpaqlarda daha effektivdir. Sütunlu bünövrə isə hər sütunun altında ayrıca dayaqlar şəklində inşa olunur və əsasən yüngül konstruksiyalarda istifadə edilir.
Dərin Bünövrələr
Dərin bünövrələr çoxmərtəbəli binalar, sənaye obyektləri və zəif daşıma qabiliyyətinə malik torpaqlarda istifadə olunur. Bu tip bünövrələr binanın yükünü daha dərin və möhkəm torpaq qatlarına ötürür.
Ən geniş yayılmış dərin bünövrə növləri payalı bünövrələr və qazma dayaqlarıdır. Payalı bünövrələrdə yerə uzun, möhkəm dayaqlar çalınır və binanın yükü bu dayaqlar vasitəsilə dərin torpaq qatlarına ötürülür. Qazma dayaqları isə xüsusi qazma texnikası ilə yerə qazılmış çuxurlara yerləşdirilən dəmir-beton elementlərdir.
Bünövrə Tikintisində İstifadə Olunan Materiallar
Müasir bünövrələrdə əsasən beton, dəmir-beton və bəzən təbii daş istifadə olunur. Beton yüksək möhkəmliyi və davamlılığı ilə seçilir, həmçinin qəlibləmə zamanı istənilən formaya salına bilir. Dəmir-beton isə zəlzələ bölgələrində xüsusilə üstünlük təşkil edir, çünki metal armaturlar bünövrəyə əlavə möhkəmlik verir.
Bəzi hallarda, xüsusilə kənd təsərrüfatı və köməkçi tikililərdə, kərpic və ya qarışıq materiallardan da istifadə olunur. Ancaq böyük həcmli və ağır tikililərdə bu materialların tətbiqi tövsiyə edilmir.
Bünövrənin Layihələndirilməsi
Bünövrənin layihələndirilməsi hər şeydən əvvəl geoloji araşdırmalar ilə başlayır. Bu mərhələdə torpağın növü, daşıma qabiliyyəti, yeraltı suların səviyyəsi və ərazinin seysmik aktivliyi öyrənilir.
Layihələndirmə prosesində binanın çəkisi, mərtəbə sayı, tikinti materialları və istifadə məqsədi də nəzərə alınır. Müasir dövrdə bünövrə layihələri kompüter modelləşdirmə proqramları ilə hazırlanır və yük paylanması əvvəlcədən hesablanır.
Bünövrə Tikintisində Texnoloji Proseslər
Bünövrə tikintisi torpaq işləri ilə başlayır. Torpaq qazılır, əsas səviyyə hazırlanır və bünövrə üçün qəliblər qurulur. Ardınca armaturlar yerləşdirilir və beton tökülür.
Beton töküldükdən sonra müəyyən müddət ərzində möhkəmlənməsi üçün gözlənilir. Bu müddət ərzində betonun rütubət balansı qorunmalıdır ki, çatlar əmələ gəlməsin.
Bünövrənin Baxımı Və Möhkəmləndirilməsi
İstismar zamanı bünövrə mütəmadi olaraq yoxlanmalıdır. Xüsusilə çatlar, çökmələr və izolyasiya problemləri vaxtında aşkar olunmalıdır.
Bünövrənin möhkəmləndirilməsi üçün müxtəlif metodlar var: əlavə dayaqların quraşdırılması, beton injeksiyaları, izolyasiya qatının təzələnməsi və drenaj sistemlərinin təkmilləşdirilməsi.
Bünövrə, hər bir tikilinin möhkəmliyi və uzunömürlülüyünün əsasını təşkil edən mühüm konstruksiya elementidir. O, binanın bütün yükünü torpağa bərabər şəkildə ötürür və zamanla yaranacaq çöküntülərin qarşısını alır. Müasir tikinti texnologiyaları sayəsində bünövrələrin növləri, materialları və layihələndirilməsi daha dəqiq hesablamalarla aparılır. Yaxşı planlaşdırılmamış və standartlara uyğun qurulmayan bünövrələr binanın təhlükəsizliyinə ciddi təsir göstərə bilər. Buna görə də mühəndislər, geoloqlar və memarlar birlikdə çalışaraq torpaq xüsusiyyətlərini, yük daşıma qabiliyyətini və iqlim amillərini nəzərə almalıdırlar. Bünövrənin düzgün seçilməsi həm də maliyyə baxımından sərfəli olur, çünki sonradan yaranacaq təmir xərclərinin qarşısını alır. Həm fərdi evlər, həm də iri sənaye obyektləri üçün möhkəm bünövrə qurmaq yalnız texniki məsələ deyil, həm də gələcəkdə təhlükəsiz yaşayış və iş mühiti təmin etmək deməkdir. Tikinti prosesində normativlərə riayət olunması və keyfiyyətli materiallardan istifadə edilməsi uzunmüddətli davamlılığı təmin edir. Bu baxımdan bünövrə yalnız binanın fiziki əsası deyil, həm də onun sabitliyinin və dayanıqlığının rəmzidir.
Bünövrə Növləri və Xüsusiyyətləri Cədvəli
| Bünövrə Növü | İstifadə Sahəsi | Üstünlükləri | Mənfi Cəhətləri |
|---|---|---|---|
| Lent bünövrə | Fərdi evlər, kiçik tikililər | Yükləri bərabər paylayır, uzunömürlüdür | Tikinti müddəti uzun ola bilər, çox material tələb edir |
| Sütunlu bünövrə | Yüngül tikililər, anbarlar | Ucuzdur, tez quraşdırılır | Ağır yüklərə uyğun deyil, torpaq hərəkətinə həssasdır |
| Plitə bünövrə | Hündürmərtəbəli binalar, zəif torpaqlar | Yüksək dayanıqlılıq, seysmik davamlılıq | Bahalıdır, çoxlu beton və armatur tələb edir |
| Qazma svay bünövrə | Torpağı zəif olan ərazilər, çətin relyeflər | Dərin dayaqlar sayəsində sabitlik təmin edir | Quraşdırılması xüsusi texnika tələb edir |
| Monolit bünövrə | Böyük sənaye obyektləri | Çox davamlı və möhkəmdir | Tikinti müddəti və dəyəri yüksəkdir |
| Prefabrik bünövrə | Müvəqqəti və ya modul tikililər | Sürətli quraşdırma, sökülməsi asandır | Uzunmüddətli möhkəmlik baxımından zəifdir |
Ən Çox Verilən Suallar
Bünövrə, binanın bütün ağırlığını torpaq səthinə bərabər şəkildə ötürən və onun sabitliyini təmin edən əsas konstruksiya elementidir. Onun funksiyası, tikilinin təhlükəsizliyini qorumaq, çöküntülərin və konstruktiv zədələnmələrin qarşısını almaqdır. Düzgün hazırlanmış bünövrə uzunmüddətli dayanıqlılıq və möhkəmlik yaradır.
Bünövrənin əsas növlərinə lent bünövrə, sütunlu bünövrə, plitə bünövrə, qazma svay bünövrə, monolit bünövrə və prefabrik bünövrə daxildir. Hər növün tətbiq sahəsi, üstünlükləri və məhdudiyyətləri fərqlidir. Seçim, torpaq növünə, tikilinin ölçüsünə və yüklənmə xüsusiyyətlərinə görə aparılır.
Bünövrə növü seçilərkən torpağın geoloji xüsusiyyətləri, iqlim şəraiti, binanın yüklənməsi, tikinti büdcəsi və layihənin istifadə məqsədi nəzərə alınmalıdır. Həmçinin, seysmik risklər və yeraltı su səviyyəsi də mühüm rol oynayır. Bu faktorlar düzgün qiymətləndirilməzsə, gələcəkdə ciddi problemlər yarana bilər.
Lent bünövrə, yükləri bərabər şəkildə paylaması və uzunömürlü olması ilə tanınır. Xüsusilə fərdi evlər və kiçik tikililər üçün uyğundur. Onun davamlılığı, torpaq hərəkətlərinə qarşı müqaviməti yüksəkdir, lakin tikinti müddəti nisbətən uzundur.
Plitə bünövrə zəif torpaqlarda və hündürmərtəbəli binalarda üstünlük təşkil edir. Onun böyük beton lövhəsi bütün binanın ağırlığını geniş sahəyə yayır. Bu tip bünövrə seysmik zonalarda təhlükəsizlik baxımından da effektivdir.
Bünövrə tikintisində əsas materiallar beton, armatur, daş, kərpic və bəzən metal elementlərdir. Müasir texnologiyalarda yüksək möhkəmliyə malik armatur betondan geniş istifadə olunur. Material seçimi bünövrənin növü və yük daşıma qabiliyyətinə uyğun olmalıdır.
Ən çox rast gəlinən səhvlərdən biri geoloji tədqiqat aparmadan bünövrə qurmaqdır. Keyfiyyətsiz materiallardan istifadə, düzgün dərinlikdə qazıntı etməmək və suizolyasiya tədbirlərinə əməl etməmək də risklidir. Bu nöqsanlar binanın təhlükəsizliyinə ciddi təsir edə bilər.
Bünövrənin uzunömürlü olması üçün keyfiyyətli materiallar istifadə edilməli, normativlərə riayət olunmalı və suizolyasiya tədbirləri görülməlidir. Həmçinin, tikinti başa çatdıqdan sonra bünövrə zonasında drenaj sistemi işlək saxlanmalıdır. Müntəzəm texniki baxışlar da vacibdir.
Seysmik aktiv zonalarda plitə bünövrə və monolit bünövrə daha uyğundur. Bu növlər yükü geniş sahəyə yayaraq torpaq hərəkətlərinə qarşı daha dayanıqlı olur. Həmçinin, layihələndirmə zamanı elastiklik və əlavə möhkəmləndirmə tədbirləri görülür.
Bünövrə tikintisinin qiyməti seçilən növə, istifadə olunan materiallara, torpaq şəraitinə və işçi qüvvəsinə görə dəyişir. Azərbaycanda fərdi ev üçün lent bünövrənin orta qiyməti 80-150 AZN/m² arasında dəyişə bilər. Lakin iri layihələrdə bu rəqəm daha yüksək olur.
