Büsat : Sözün Etimologiyası, Mənaları

Azərbaycan dilinin zəngin lüğət fonduna malik sözlərindən biri olan büsat həm maddi-mədəni irsimizdə, həm də gündəlik məişətdə işlədilən dərin semantik qatlara malik ifadədir. Bu söz təkcə məişət əşyasını deyil, eyni zamanda sosial-mədəni münasibətləri, bazar, sərgi, ticarət və kollektiv fəaliyyət sahələrini də əhatə edir. Əsrlər boyu xalqın gündəlik həyatında və ədəbi dilində işlənmiş büsat anlayışı müxtəlif tarixi dövrlərdə fərqli funksiyalar, məna çalarları və simvolik dəyərlər qazanıb.

Büsat sözünün iki əsas və geniş yayılan mənası var: birincisi, evlərdə, ibadətgah və karvansaraylarda döşənən kilim, xalı, səccadə kimi toxunmuş əşyaları ifadə edir; ikincisi isə satış və nümayiş üçün yerə sərilmiş mallar, eləcə də bazar, sərgi və ticarət məkanlarında istifadə olunan sərgi əşyaları mənasında işlədilir.

Büsat sözünün etimologiyası və tarixi kökləri

Büsat sözü Azərbaycan dili ilə yanaşı, digər türk dillərində də rast gəlinir və çox vaxt “yerə sərilən, üzərində oturulan və ya istifadə olunan əşya” anlamında işlədilir. Sözün kökü ərəb mənşəlidir və klassik mənbələrdə “büsat” (“بساط”) kimi qeyd olunur. Ərəb dilində “büsat” sözü, əsasən, “yerə sərilən döşəmə, kilim, xalça, səccadə və s.” kimi izah edilir.

Orta əsrlərdən etibarən bu söz Azərbaycan və ümumtürk dünyasının məişətində, bazar və ticarət mədəniyyətində geniş yayılmış, yazılı ədəbiyyat və xalq danışıq dilində müxtəlif leksik-üslubi çalarlara malik olub. Xüsusilə klassik poeziyada “büsat” sözünə təsadüf edirik: Füzuli, Nəsimi, Xətai və digər şairlərin divanlarında büsat həm məişət əşyası, həm də rəmzi mənalarda işlədilib.

Büsatın əsas mənası: Döşənən əşyalar

Büsatın ilk və ən geniş yayılmış mənası kilim, xalı, palaz, səccadə, döşəmə kimi yerə sərilən toxuma və ya toxunmuş əşyadır. Tarixi Azərbaycan məişətində büsat ailə məkanında, məscid və ibadət yerlərində, çayxana və karvansaraylarda, eləcə də yaylaq və köç yerlərində gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi olub. Xüsusilə qonaq qəbulunda, ailəvi mərasimlərdə, dini ayinlərdə büsatın xüsusi yeri və funksiyası var.

Köhnə Azərbaycan evlərində geniş otaqlarda yerə sərilən büsatlar evin bəzəyi, təmizlik, rahatlıq və qonaqpərvərlik göstəricisi idi. Hər bir ailə evində müxtəlif ölçü və naxışda büsatlar – yəni kilimlər, xalçalar və palazlar saxlayardı. Büsat yalnız estetik deyil, həm də praktiki funksiya daşıyırdı: soyuqdan qoruyur, rahat oturmaq və işləmək üçün şərait yaradırdı.

İkinci mənası: Sərgi və satış üçün sərilən əşya

Büsat sözünün ikinci mənası – satış və nümayiş üçün yerə sərilən mallar, sərgi və bazarlarda məhsulların sərgiləndiyi səth, eyni zamanda ticarət məkanının özüdür. Ənənəvi bazarlarda, karvansaraylarda və xalq yarmarkalarında tacirlər öz mallarını yerə sərilmiş büsat üzərində düzərdilər. Alıcı və satıcı arasında münasibətlər, seçim və ticarət prosesi büsatın ətrafında cərəyan edərdi.

Bu mənada büsat sözü, həmçinin sərgi, bazar və alış-veriş mədəniyyətinin simvoludur. Köhnə bazar və yarmarkalarda malların rəngarəng düzülüşü, toxuma və bəzək əşyalarının büsat üzərində nümayiş etdirilməsi Azərbaycan ticarət ənənələrinin ayrılmaz bir hissəsidir.

Büsatın ədəbiyyatda və mədəniyyətdə simvolikası

Azərbaycan klassik ədəbiyyatında büsat sözü həm məcazi, həm də rəmzi mənada geniş işlənib. Məsələn, məclis büsatı, dostluq büsatı, şənlik büsatı kimi ifadələr insan münasibətlərinin, kollektiv ünsiyyət və mərasimlərin simvolu olub. Şairlər büsatı bir növ ruhani, mənəvi və dostluq məkanı kimi təsvir ediblər.

Eləcə də “büsat sərmək”, “məclis büsatı”, “sevinc büsatı”, “dostluq büsatı” kimi söz birləşmələri insanlar arasında birliyi, bayram və şənlikləri, qonaqpərvərlik və səmimiyyəti ifadə edir. Büsat burada yalnız məişət əşyası yox, həm də insanların bir araya gəldiyi, fikir və hisslərini bölüşdüyü bir rəmzdir.

Tarixi və arxeoloji aspektlər

Büsatın maddi-mədəni irsdə yeri arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatlarda da təsdiqlənir. Qədim yaşayış məskənlərində, qalalarda, məscid və karvansaraylarda tapılmış toxuma nümunələri, qədim xalçalar, palaz və kilimlər büsatın tarixinin neçə min illərə getdiyini göstərir. Xüsusilə Azərbaycanın Şəki, Quba, Qarabağ, Naxçıvan, Təbriz kimi bölgələri büsat toxuculuğu və kilimçiliyin mərkəzi kimi tanınıb.

Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, həm gündəlik məişətdə, həm də dini mərasimlərdə büsatdan istifadə olunub. Evlərdə yerə sərilən büsatlar, ibadət yerlərində səccadə və xalılar, el şənliklərində isə sərgi üçün istifadə edilən toxuma və döşəmə büsatları tapılmışdır.

Büsat sözünün leksik və üslubi çalarları

Büsat sözü Azərbaycan dilində əsasən isim kimi işlənir və təsrifli formada müxtəlif söz birləşmələrində istifadə olunur. Məsələn: “yaxşı büsat sərmək”, “məclis büsatı”, “dost büsatı”, “şadlıq büsatı”, “sərgi büsatı” və s. Bəzən məcazi anlamda da işlədilir – yəni həyatın, birliyin, bayramın, ümidin büsatı sərildi kimi poetik ifadələr yaranır.

Büsat bəzən xalq danışıq dilində “büsatı sərilmək”, “büsatı toplamaq”, “büsatlı olmaq” kimi ifadələrdə də işlənir və burada əsas fikir insanları bir araya gətirmək, xoş münasibət və dostluq atmosferi yaratmaqdır.

Büsat və Azərbaycan xalçaçılığında yeri

Azərbaycan xalçaçılığı və toxuculuq sənətində büsat anlayışı mühüm yer tutur. Bütün tarixi dövrlərdə xalça, kilim, palaz, cecim, zili və digər toxunmuş məmulatlar gündəlik həyatın, məişət, ticarət və ibadət ənənələrinin ayrılmaz hissəsi olub. Hər bir evdə öz büsatı, hər bir ailənin özünəməxsus büsat ornamentləri və naxışları olurdu. Bu, həm də bölgələrin etnoqrafik və bədii kimliyinin əlamətidir.

Azərbaycan xalça və kilim mədəniyyəti UNESKO-nun Qeyri-Maddi İrs siyahısına daxil edilib və büsat anlayışı bu irsin əsas tərkib hissəsi kimi qorunur.

Sərgi və bazar mədəniyyətində büsatın rolu

Klassik və müasir bazar və sərgilərdə büsat yalnız əşya kimi deyil, həm də ticarət və alış-veriş mədəniyyətinin rəmzidir. Büsat üzərində satış üçün düzülən mallar alıcı üçün daha cəlbedici görünür, məhsulların təqdimatı üçün rahat imkan yaradır. Xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsullarının, toxuculuq, bəzək və məişət əşyalarının sərgilənməsi zamanı büsat vacib rol oynayır.

Bazar və sərgi büsatı həm də kollektiv ticarət və ünsiyyət mədəniyyətinin ayrılmaz atributudur. Bu, insanların bir araya gəldiyi, müxtəlif məhsulların, ideyaların və ənənələrin paylaşdığı sosial məkandır.

Müasir dövrdə büsat sözünün işlənməsi

Büsat sözü bu gün də həm məişət, həm ticarət, həm də bədii ədəbiyyatda aktualdır. Ənənəvi ailə və ictimai mərasimlərdə, ibadət və mərasim məkanlarında, milli sərgi və yarmarkalarda büsat anlayışı qorunur. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı, publisistikası və folklorunda büsat motivi həm real, həm də simvolik anlamda istifadə edilir.

Büsatın simvolik və poetik dəyəri

Büsat Azərbaycan xalq şeiri və publisistikasında həm də poetik obraz kimi çıxış edir. Şənlik, xoşbəxtlik, birlik və qonaqpərvərlik rəmzi kimi işlənir. “Büsatın açılsın”, “həyatın büsatı”, “ümidin büsatı” kimi ifadələr sevincin, rifahın, xoş niyyətin poetik təsviridir.

Büsat sözü Azərbaycan xalqının məişətində, bazar və ticarət mədəniyyətində, ədəbiyyat və sənət nümunələrində bənzərsiz yer tutur. Onun iki əsas mənası – yerə sərilən məişət əşyası və satış üçün sərgilənən mallar – xalqın gündəlik və kollektiv həyatının, maddi və mənəvi dəyərlərinin ayrılmaz hissəsidir. Büsat anlayışı təkcə əşya və ya ticarət məkanı deyil, həm də birliyin, qonaqpərvərliyin, paylaşmanın və milli irsin simvoludur. Müasir dövrdə də büsat motivi xalq yaddaşında və dilində yaşamaqda davam edir, milli kimliyin, mədəniyyətin və birliyin göstəricisinə çevrilir.

Ən Çox Verilən Suallar