Buveyhilər : Sülalənin Yaranması,Hökmranlıq, Dini Siyasət

Tarixin mürəkkəb səhifələrindən biri də Orta əsr Yaxın Şərqində, xüsusilə də İslam xilafətinin zəifləməyə başladığı dövrdə yüksələn və tarixə öz damğasını vuran Buveyhilər sülaləsi ilə bağlıdır. Buveyhilər IX əsrin sonlarından XI əsrin ortalarına qədər Yaxın və Orta Şərqin bir sıra mühüm ərazilərində, xüsusilə də İran, İraq və cənubi Qafqazda hakimiyyət qurmuş, Abbasilər xilafətinin siyasi səhnəsində uzun müddət önəmli rol oynamış güclü şiə sülalələrindən biri olub. Onların tarixi yalnız siyasi hakimiyyətin deyil, həm də sosial, iqtisadi və dini dəyişikliklərin sürətlə baş verdiyi bir dövrü əhatə edir.

Buveyhilərin meydana gəlməsi, onların iqtidara yüksəlişi, idarəetmə prinsipləri, siyasi intriqalar, dini tolerantlıq və ya mübarizə, iqtisadi münasibətlər və nəhayət, süqutu Yaxın Şərq tarixində dərin iz qoyub. Bu sülalənin qurucuları və ardıcılları regionun tarixində böyük dəyişikliklərə səbəb olublar. İndi isə Buveyhilərin kimlər olduğunu, tarixi köklərini, siyasi fəaliyyətlərini və İslam sivilizasiyasında buraxdığı izləri araşdırmaq məqsədilə geniş şəkildə bu mövzunu təqdim edirik.

Buveyhilərin mənşəyi və sülalənin yaranması

Buveyhilərin kökləri İranın cənub-qərb ərazilərində yaşayan Deyləmilər etnik qrupuna gedib çıxır. Deyləmilər özlərinə məxsus dilə, hərbi ənənəyə və sosial quruluşa malik olub, uzun müddət Xilafətin mərkəzi hakimiyyətinə tabe olmaq istəməyən bir topluluq kimi tanınıblar. IX əsrdə Xilafətin gücünün zəifləməsi və regionda siyasi boşluğun yaranması deyləmi mənşəli sərkərdələrin önə çıxmasına şərait yaradıb.

Sülalənin adı onun əsas banilərindən biri – Əli ibn Büveyh (Əli Buveyhi) ilə bağlıdır. Əli və onun qardaşları – Həsən və Əhməd X əsrin əvvəllərində Ziyarilər dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək əvvəlcə Deyləm bölgəsində, sonra isə Fars, Xuzistan, Kirman, Cibal və Bağdad kimi strateji ərazilərdə hakimiyyəti ələ keçiriblər. Deyləmilər daha çox şiə məzhəbinə mənsub idilər və bu məzhəbin yayılmasında xüsusi rol oynamışdılar.

Buveyhilərin siyasi yüksəlişi və İraq-İran ərazilərində hökmranlıq

Buveyhilər qısa müddətdə, xüsusilə 945-ci ildə Bağdada daxil olmaqla Abbasi xilafətinin paytaxtında faktiki hakimiyyəti ələ keçirdilər. Onlar özlərini “əmiru-l-umara” (bütün əmirlərin əmiri) elan etdilər və Abbasi xəlifəsini formal olaraq tanıdıqları halda, əsl hakimiyyət onların əlində idi. Xəlifə Qaim və Mustakfi dövründə Bağdad sarayında bütün siyasi qərarlar Buveyhilər tərəfindən qəbul edilirdi.

Buveyhilər dövründə İran ərazisində Səlmas, Rey, Fars, Kirman, Xuzistan kimi əyalətlər də onların nəzarəti altında idi. Deyləmilər hərbi gücləri və idarəçilik bacarıqları ilə regionun ən nüfuzlu qüvvələrindən birinə çevrildilər. Onların hakimiyyəti ərzində bir çox böyük şəhərlər, xüsusən Bağdad, Bəsrə, Kufa, Rey elmi və mədəni inkişafın mərkəzinə çevrildi.

Dini siyasət və şiəliyin təsiri

Buveyhilər şiə məzhəbinə mənsub olsalar da, öz hakimiyyətləri dövründə sünni əhalinin hüquqlarına müdaxilə etmədilər və dini münaqişələrə, əsasən, yol vermədilər. Bu tolerantlıq siyasəti nəticəsində İraq və İranın müxtəlif dini və etnik qrupları arasında müvazinət qorunub saxlanıldı. Eyni zamanda Buveyhilər Bağdadı və Abbasi xilafətini zahirən qoruyur, lakin əsl idarəçiliyi öz əllərində saxlayırdılar.

Onların dini siyasəti şiə məzhəbinin və xüsusilə imamət ideyasının bölgədə daha geniş yayılmasına şərait yaratdı. Xüsusilə aşura mərasimlərinin və digər şiə adət-ənənələrinin dövlət səviyyəsində qeyd olunması ilk dəfə məhz Buveyhilər dövründə baş vermişdir. Bununla belə, sülalənin bəzi hakimləri öz dini mövqelərini açıq şəkildə nümayiş etdirmirdilər və dini tolerantlıq prinsiplərinə sadiq qalırdılar.

İqtisadiyyat, sosial münasibətlər və idarəetmə

Buveyhilər dövründə dövlətin iqtisadiyyatı əkinçilik, ticarət, sənətkarlıq və vergilər sistemi üzərində qurulmuşdu. Onlar idarəetmədə səlahiyyətləri yaxın qohumlar və etibarlı hərbi komandanlar arasında bölüşdürür, yerli əyanlar və tacirlərlə ittifaq qururdular. Dövlət büdcəsi əsasən əyalət və şəhərlərdən toplanan vergilər hesabına formalaşırdı. Bağdad və digər böyük şəhərlər regionun əsas ticarət mərkəzi kimi inkişaf edirdi.

Sosial həyat da Buveyhilərin təşəbbüsləri ilə canlanmış, elm və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət ayrılmışdı. Xilafətin mərkəzində müxtəlif peşə sahiblərinin, alimlərin, şairlərin və sənətkarların fəaliyyəti üçün şərait yaradılmışdı. Zəmanənin məşhur alimləri, filosofları və şairləri – əl-Fərabi, İbn Sina, əl-Məsudi, əl-Mutanəbbi və başqaları Buveyhilərin sarayında dəfələrlə olublar.

Mədəniyyət və elmin inkişafı

Buveyhilər dövrü Yaxın Şərqdə elmi-mədəni tərəqqinin əsas pillələrindən biri hesab olunur. Onlar saraylarında kitabxanalar, məktəblər, mədrəsələr açdırır, alimləri və şairləri himayə edir, tərcümə işlərinə böyük diqqət yetirirdilər. Bağdad elmi məktəbləri və xəstəxanaları həmin dövrdə öz nüfuzunu artırmışdı.

Dövrün memarlıq və incəsənət nümunələri də diqqətəlayiqdir. Bağdad və Rey şəhərlərində ucaldılmış saraylar, ictimai binalar və digər tikililər orta əsrlər Yaxın Şərq memarlığının əsas örnəkləri kimi tarixdə qalıb. Buveyhilər zamanında ərəb, fars və türk mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri daha da güclənib.

Sülalənin süqutu və sonrakı təsiri

XI əsrin ortalarından etibarən Buveyhilər daxili çəkişmələr, qohumlar arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə və regionda səlcuqların yüksəlişi nəticəsində zəifləməyə başladılar. 1055-ci ildə Səlcuq sərkərdəsi Toğrul bəy Bağdada daxil oldu və Buveyhilərin hakimiyyətinə son qoydu. Bununla belə, sülalənin İslam mədəniyyətində, xüsusilə də İran və İraq tarixində buraxdığı izlər uzun müddət yaşadı.

Onların idarəetmə modeli, tolerantlıq prinsipləri və mədəniyyətə verdikləri dəstək sonrakı dövrlərdə də regionun sosial və siyasi həyatında özünü göstərdi. Buveyhilərin memarlıq irsi, elmi təşəbbüsləri və dövlət idarəçiliyi bir çox tarixçi və tədqiqatçı üçün maraqlı tədqiqat mövzusudur.

Buveyhilərin Azərbaycan və Qafqazla əlaqələri

Buveyhilər dövründə Azərbaycan və Cənubi Qafqaz əraziləri, xüsusilə Arran, Gəncə, Təbriz kimi şəhərlər regionun siyasi-iqtisadi və mədəni xəritəsində xüsusi yer tuturdu. Əsrlər boyu İraq və İran dövlətlərinin tərkibində olan bu ərazilər, Buveyhilər zamanı da regional ticarət və siyasi proseslərdə rol oynayıb. Azərbaycan əyalətlərində şiəliyin təsiri və mədəniyyətinin yayılması Buveyhilərin dolayısı ilə təsir etdiyi amillərdəndir.

Buveyhilər İslam sivilizasiyasının və Yaxın Şərq tarixinin ən maraqlı, təsirli və zəngin sülalələrindən biri kimi qalır. Onların siyasi fəaliyyətləri regionun dini, iqtisadi və mədəni həyatında dərin izlər buraxıb. Sülalənin idarəetmə modeli, dini tolerantlıq siyasəti və elmin inkişafına verdiyi töhfələr, həmçinin onların təsiri altında inkişaf edən memarlıq və incəsənət nümunələri Orta əsr tarixinin ən önəmli səhifələrindən birini təşkil edir. Səlcuqların yüksəlişi ilə süquta uğrayan Buveyhilər, arxada zəngin bir mədəni və siyasi irs buraxıblar. Bu irs sonrakı dövrlərdə də region xalqlarının siyasi düşüncəsində və mədəni həyatında öz əksini tapıb. Onların tarixdəki rolu həm müsəlman dünyasının, həm də ümumilikdə Şərq sivilizasiyasının inkişafına böyük təsir göstərib.

Ən Çox Verilən Suallar