Çadır şəhərçikləri : Funksiyaları, Məqsədləri

Bəşəriyyət tarixində insanların müvəqqəti məskunlaşma formaları müxtəlif dövrlərdə müxtəlif formalarda özünü göstərib. Lakin bunlar arasında çadır şəhərcikləri həm ən qədim, həm də müasir dövrdə aktuallığını qoruyan nadir yaşayış formalarındandır. Onlar bir tərəfdən təbii fəlakətlərin, müharibələrin və ya humanitar böhranların nəticəsində ortaya çıxsa da, digər tərəfdən planlı şəkildə sosial layihələr və fövqəladə hallar üçün də təşkil edilə bilər. Müvəqqəti görünməsinə baxmayaraq, bu şəhərciklər çox vaxt aylarla, illərlə insanların əsas yaşayış məkanı olur. Belə vəziyyətlərdə çadırlar təkcə sığınacaq deyil, sosial münasibətlərin yenidən qurulduğu, təhsil, səhiyyə və təhlükəsizlik kimi fundamental ehtiyacların ödənildiyi mühüm platformaya çevrilir.

Çadır şəhərcikləri anlayışı yalnız bir neçə çadırın qurulduğu sahə ilə məhdudlaşmır. Burada sözün əsl mənasında planlaşdırılmış yaşayış infrastrukturu formalaşır – elektrik, su təchizatı, kanalizasiya, tibbi xidmətlər, təhlükəsizlik və hətta sosial mərkəzlər belə təşkil olunur. Bu strukturda insanlar birgə yaşayır, adaptasiya olur, psixoloji dəstək alır və yeni həyata inteqrasiya prosesinə başlayırlar. Bu baxımdan çadır şəhərcikləri sadəcə fövqəladə tədbir deyil, həm də sosial reabilitasiya mühiti kimi əhəmiyyətlidir.

Çadır şəhərciklərinin tarixi mənşəyi və ilkin formaları

Çadır şəhərcikləri anlayışının tarixi qədim dövrlərə – köçəri tayfaların yaşadığı dövrlərə gedib çıxır. Əvvəllər insanlar təbiətin sərt şərtlərinə uyğun olaraq daşıması asan və qurulması rahat müvəqqəti yaşayış yerləri qururdular. Bu çadırlar, xüsusilə Asiya, Afrika və Yaxın Şərqdə yaşayan köçəri xalqlar üçün əsas yaşayış forması idi.

Lakin müasir anlamda çadır şəhərcikləri XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə Birinci və İkinci Dünya Müharibəsi zamanı geniş yayılmağa başladı. Həmin dövrlərdə mülki əhali münaqişə zonalarından köç edərkən kütləvi sığınacaq ehtiyacı yarandı. Bu dövrdə beynəlxalq humanitar təşkilatlar çadır şəhərcikləri quraraq onlara ilk yardım, ərzaq, su və təhlükəsizlik təmin etdilər.

Çadır şəhərciklərinin funksiyaları və məqsədləri

Çadır şəhərcikləri bir neçə əsas funksiyanı yerinə yetirir:

1. Müvəqqəti yaşayış – Təbii fəlakət və ya müharibə zamanı evsiz qalan əhali üçün dərhal yerləşdirmə.
2. Humanitar dəstək – Sığınacaqla yanaşı, ərzaq, su, tibbi yardım və gigiyenik vasitələrlə təminat.
3. Sosial adaptasiya – Travmadan çıxış və bərpa dövründə psixoloji və sosial dəstək.
4. Təhlükəsizlik və nizam – Polis və ya sülhməramlı qüvvələrin nəzarətində sabitlik təminatı.

Beləliklə, çadır şəhərcikləri təkcə fiziki sığınacaq deyil, həm də psixoloji, sosial və hüquqi baxımdan reabilitasiya məkanı rolunu oynayır.

Çadır şəhərciklərinin struktur komponentləri

Çadır şəhərcikləri adətən aşağıdakı əsas komponentlər əsasında təşkil edilir:

Bu strukturlar adətən loqistik planda düzgün yerləşdirilərək hərəkət yolları, təxliyə planı və fövqəladə hallar üzrə koordinasiyalarla idarə olunur.

Çadır şəhərciklərinin qurulma prinsipləri

Çadır şəhərciklərinin qurulması ciddi planlama və beynəlxalq standartlara uyğun təşkil edilməlidir. UNHCR və digər beynəlxalq təşkilatların təlimatlarına əsasən:

• Şəxsi sahə – Hər bir şəxs üçün minimum 3.5-4.5 m² sahə ayrılmalıdır.
• Ailə birliyi – Ailə üzvləri bir yerdə yerləşdirilməli, şəxsi məkan təmin olunmalıdır.
• Sanitariya və gigiyena – Hər 20 nəfərə 1 tualet və 1 duş nəzərdə tutulmalıdır.
• Təhlükəsizlik – Uşaq və qadınlar üçün ayrıca təhlükəsizlik zonaları yaradılmalıdır.
• Ətraf mühit – Yaşıl sahələr saxlanmalı, tullantılar müntəzəm daşınmalıdır.

Bu prinsiplər çadır şəhərciklərinin insan ləyaqətinə uyğun qurulmasını və ictimai asayişin qorunmasını təmin edir.

Azərbaycanda çadır şəhərcikləri təcrübəsi

Azərbaycan 1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi zamanı bir milyondan çox qaçqın və məcburi köçkün qəbul etdi. Həmin dövrdə ölkənin müxtəlif ərazilərində – Biləsuvar, Sabirabad, Bərdə, Tərtər, Saatlı və başqa rayonlarda müvəqqəti çadır şəhərcikləri quruldu.

Bu şəhərciklərdə həyat çətin olsa da, dövlət və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən müəyyən təminatlar həyata keçirilirdi. Sonrakı illərdə dövlət siyasəti nəticəsində həmin şəhərciklərdə yaşayan əhali yeni qəsəbələrə köçürüldü. Beləliklə, çadır şəhərcikləri Azərbaycanda da sosial reabilitasiya üçün mühüm mərhələ rolunu oynadı.

Beynəlxalq miqyasda çadır şəhərcikləri nümunələri

1. Zaatari Qaçqın Düşərgəsi (İordaniya) – Suriya müharibəsi nəticəsində yaranan və 100,000-dən çox insanın məskunlaşdığı nəhəng şəhərcik.
2. Dadaab (Keniya) – Somali və Sudandan gələn qaçqınlar üçün təşkil olunmuş şəhərcik, 30 ildən çoxdur fəaliyyət göstərir.
3. Kutupalong (Banqladeş) – Rohinca müsəlmanlarının məskunlaşdığı dünyanın ən böyük qaçqın düşərgəsi.

Bu nümunələrdən aydın görünür ki, çadır şəhərcikləri qlobal miqyasda mühüm sosial və humanitar funksiyanı yerinə yetirir.

Çadır şəhərciklərinin problemləri və tənqidlər

Çadır şəhərciklərinin təşkilati əhəmiyyətinə baxmayaraq, bir sıra problemləri də mövcuddur:

• Uzunmüddətli məskunlaşma – Müvəqqəti düşünülən məkanlar illərlə daimi yaşayışa çevrilir.
• Sağlamlıq və gigiyena – Sıxlıq, sanitariya çatışmazlığı epidemiyaların yayılmasına səbəb ola bilər.
• Təhsil imkanları – Çox zaman uşaqların təhsilə çıxışı məhdud olur.
• İnsan alveri və zorakılıq – Qeyri-rəsmi mühit cinayət hallarına zəmin yarada bilir.

Bu səbəbdən çadır şəhərcikləri yalnız qısa müddətlik həll kimi nəzərdə tutulmalı və alternativ yaşayış planları hazırlanmalıdır.

Gələcəkdə çadır şəhərciklərinin inkişaf istiqamətləri

Müasir texnologiyalar çadır şəhərciklərinin daha funksional və yaşanılabilir olmasına şərait yaradır:

• Modul tipli çadır sistemləri – Hər bölmənin birləşdirilə biləcəyi, genişlənə bilən çadır formaları.
• Bərpa olunan enerji mənbələri – Günəş panelləri, su təmizləyici qurğular.
• Rəqəmsal idarəetmə – Elektron qeydiyyat, biometrik nəzarət, resursların monitorinqi.
• Mədəni və sosial fəaliyyətlər üçün sahələr – İcma mərkəzləri, kitabxana, qadın və gənclər üçün emalatxanalar.

Bütün bunlar çadır şəhərciklərini daha təhlükəsiz, dayanıqlı və humanitar prinsiplərə uyğunlaşdırmağa imkan verir.

Çadır şəhərcikləri, bəşəriyyətin fövqəladə şəraitlərdə ayıq reaksiya vermək qabiliyyətinin nümunəsidir. Onlar təkcə bir neçə çadırdan ibarət məkan deyil, həm də insanların yenidən həyatla əlaqə qurduğu, bir-birinə dəstək verdiyi sosial və humanitar məkanlardır. Onların qurulması, idarə edilməsi və ləğvi prosesləri hər bir detalına qədər düşünülməli, insan ləyaqəti və hüquqları hər zaman ön planda tutulmalıdır. Azərbaycan kimi təcrübəsi olan ölkələr bu sahədə gələcəkdə həm milli, həm də beynəlxalq miqyasda mühüm rol oynaya bilər.

Ən Çox Verilən Suallar