“Çağdaş” sözü Azərbaycan dilinə türkcədən keçmişdir və mənaca “müasir”, “bu dövrə aid olan”, “zamanımıza uyğun gələn” mənalarında işlədilir. Türk dillərində “çağ” anlayışı zaman, dövr, çağ, era kimi mənalar daşıyır. “Çağdaş” isə bu çağın içində olan və ya onunla paralel yaşayan, zamana uyğun gələn məna yükünü daşıyır. Azərbaycan dilində “çağdaş” sözü birmənalı şəkildə həm konkret dövrün içində yer alan bir şəxsi, hadisəni, fikir cərəyanını və ya sənət formalarını ifadə etmək üçün istifadə olunur, həm də bu dövrün təfəkkürünü və ruhunu əks etdirən anlayışlar üçün işlədilir.
Ədəbiyyatda, fəlsəfədə, incəsənətdə, sosial elmlərdə “çağdaş” sözü, daha çox yeni, zamana uyğun, innovativ və təzələnmiş forma və məzmun daşıyan anlamda qəbul edilir. Bu baxımdan o, sadəcə zamanla əlaqələnmir, eyni zamanda zamanın ruhunu, sürətini və texnoloji-mədəni inkişafını da özündə ehtiva edir.
Çağdaş və müasir sözlərinin fərqi
Azərbaycan dilində “çağdaş” və “müasir” sözləri tez-tez sinonim kimi istifadə edilsə də, aralarında incə bir məna fərqi mövcuddur. “Müasir” sözü ərəb mənşəli olub, bu günə aid olan, bugünkü dövrdə mövcud olan, yeni deməkdir. Lakin “çağdaş” sözü yalnız dövrü deyil, həmin dövrə aid fikri, yanaşmanı və ruhu da əhatə edir.
Məsələn, bir şəxs texnologiya ilə maraqlanırsa və dövrün elmi trendlərinə açıqdırsa, ona “çağdaş düşüncəli” demək mümkündür. Amma sadəcə bu dövrdə yaşayan bir insan hər zaman “çağdaş” sayılmaya bilər, əgər onun düşüncə tərzi köhnə və dövrün tələblərinə cavab vermirsə.
Çağdaş sənət anlayışı
Çağdaş sənət anlayışı 20-ci əsrin ortalarından başlayaraq formalaşmağa başlamış və klassik sənət anlayışından fərqli olaraq, daha sərbəst, təcrübəyə açıq və cəmiyyətlə interaktiv ünsiyyət qurmağa meylli bir istiqamət kimi meydana çıxmışdır. Burada artıq rəssamın məqsədi təkcə estetik əsər yaratmaq deyil, eyni zamanda ictimai fikri oyatmaq, reallıqlara fərqli baxış sərgiləmək və bəzən də sosial tənqidə çevrilmək olur.
Çağdaş sənət təkcə rəsmlə məhdudlaşmır. O, performans, video-art, instalyasiya və interaktiv media formatlarında da özünü göstərir. Bu baxımdan “çağdaş” sənət, dövrün texnologiyasını, sosial problemlərini və ideoloji debatlarını əks etdirən bir güzgü funksiyasını daşıyır.
Çağdaş ədəbiyyat və yazı tərzi
Çağdaş ədəbiyyat da sənətdə olduğu kimi sərhədləri genişləndirən, tənqidi yanaşmanı gücləndirən və oxucunun düşüncəsini dəyişməyə çalışan bir mövqedə dayanır. Əsərlərdəki hadisələr real dünya ilə daha çox iç-içə olur, qəhrəmanlar psixoloji cəhətdən dərin işlənir və ümumbəşəri problemlər – insanın təkliyi, texnologiyanın insan ruhuna təsiri, ictimai basqı və sair məsələlər qabardılır.
Çağdaş yazıçılar dili daha sadə, lakin mənaca daha çox laylı qururlar. Onlar çox zaman qrammatik cəhətdən formallıqdan uzaq, danışıq dilinə yaxınlaşdırılmış tərzdə yazaraq oxucuya daha yaxın olmağa çalışırlar. Bu, çağdaş yazı tərzinin xüsusiyyətidir: forma deyil, məzmun ön plandadır.
Çağdaş texnologiya və həyat tərzi
Çağdaş anlayışı texnologiya sahəsində özünü daha kəskin şəkildə göstərir. Bugünkü dövrdə “çağdaş texnologiyalar” dedikdə, süni intellekt, böyük verilənlər (Big Data), bulud texnologiyaları, kvant hesablama sistemləri, biotexnologiya, genişlənmiş reallıq və oxşar yüksək səviyyəli yeniliklər nəzərdə tutulur.
Bu texnologiyalar sadəcə informasiya vasitəsi olmaqdan çıxaraq artıq insan həyatının bir parçasına çevrilmişdir. Çağdaş insanın texnologiyadan istifadəsi sadəcə funksional deyil, həm də mədəni bir tələbat formasıdır. Bu texnologiyalar həyatın sürətini və səmərəliliyini artırmaqla yanaşı, etik və sosial problemləri də gündəmə gətirir. Beləliklə, çağdaş həyat tərzi təkcə rahatlıq deyil, eyni zamanda daha böyük məsuliyyət deməkdir.
Çağdaş cəmiyyətin ideoloji xüsusiyyətləri
Çağdaş cəmiyyətlərdə fərdiyyətçiliyin artması, fərqli mədəniyyətlərə və ideologiyalara açıqlıq, informasiya mübadiləsinin qlobal səviyyəyə çatması və sürətli dəyişikliklər mühüm əlamətlər sırasındadır. Bu cəmiyyətlərdə artıq ənənəvi dəyərlər dəyişkənliklə qarşı-qarşıya qalır. İnsanlar öz həyatlarını daha fərdi və özəlləşmiş şəkildə qurmağa meyllidirlər.
Çağdaş ideoloji mühitdə cinsiyyət bərabərliyi, ətraf mühitin qorunması, şəffaflıq, inklüzivlik və insan hüquqları prioritet anlayışlar sırasındadır. Bu anlayışlar çağdaş insanın gündəlik davranış və qərarlarında əsas rol oynayır.
Çağdaş düşüncə tərzinin əlamətləri
Çağdaş düşüncə tərzi daha açıq, çevik, tolerant və tənqidi yanaşmaya əsaslanır. Müasir insan stereotipləri sorğulamağı, fərqli fikirləri dinləməyi və öz mövqeyini daim yenidən qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Çağdaş düşüncə yalnız yeni texnologiyalardan istifadə etməklə ölçülmür, həm də fərdin sosial və mənəvi baxışlarının dövrün inkişafına uyğun şəkildə dəyişməsi ilə müəyyən olunur.
Çağdaş düşüncə, xüsusilə gənc nəsildə daha qabarıq şəkildə təzahür edir. Onlar sosial şəbəkələr, sürətli informasiya axını və qlobal miqyaslı hadisələrlə daha sıx təmasda olduqları üçün zamanın ritmini daha dərindən anlayırlar.
Çağdaşlıq və ənənə arasındakı tarazlıq
Çağdaş olmaq ənənəni tamamilə inkar etmək anlamına gəlmir. Əksinə, çağdaşlıq çox zaman ənənənin yeni dövrdə yenidən şərh olunması kimi başa düşülür. Məsələn, milli musiqi nümunələrinin caz və ya elektron formatda təqdim olunması, milli geyim elementlərinin müasir moda ilə birləşdirilməsi çağdaşlıq və ənənənin sintezini göstərən nümunələrdəndir.
Bu tarazlıq pozulduqda isə ya texnoloji və mədəni xaos, ya da köhnəlmiş və geridə qalmış strukturlar yaranır. Ona görə də, çağdaş düşüncə təkamülə, dialoqa və tarazlığa əsaslanmalıdır.
Çağdaşlığın tətbiq sahələri
| Sahə | Çağdaş yanaşma nümunəsi |
|---|---|
| Təhsil | Rəqəmsal siniflər, interaktiv dərsliklər, distant təhsil |
| Sənət | Video-art, performans, NFT əsərlər |
| Ədəbiyyat | Psixoloji romanlar, postmodern şeir, mətnlərarası üslub |
| Texnologiya | Süni intellekt, kvant hesablama, internet of things (IoT) |
| Mədəniyyət | Multikulturalizm, açıq mədəni dialoq, alternativ subkültürlər |
| Sosial həyat | Sosial media aktivizmi, gender bərabərliyi, inklüziv yanaşmalar |
| İqtisadiyyat | Kriptovalyuta, startap ekosistemləri, dövriyyəli iqtisadi model |
| Düşüncə forması | Tənqidi təfəkkür, analitik yanaşma, emosional intellekt |
Çağdaş insanın əsas xüsusiyyətləri
Çağdaş insanın tərifi sadəcə texnologiyaya uyğunlaşmaqla məhdudlaşmır. Bu insan müstəqil düşüncəyə sahibdir, öz qərarlarını verə bilir və sosial-mədəni dəyişiklikləri anlamaq üçün daima oxuyur, öyrənir, araşdırır. Ətrafındakı hadisələrə passiv baxmır, əksinə, iştirak etməyə çalışır, cəmiyyətin bir parçası olduğunu anlayır və ona təsir etməyə çalışır.
Çağdaş insan eyni zamanda tolerant, əməkdaşlığa açıq, fərqli fikirləri qəbul edən bir şəxsiyyətdir. O, başqalarının hüquqlarını və dəyərlərini tanıyır və buna hörmətlə yanaşır. Həmçinin, bu insan təkcə öz mənafeyini deyil, kollektiv rifahı da düşünür.
Çağdaşlığın Azərbaycanda formalaşma dinamikası
Azərbaycanda çağdaşlıq anlayışı 1990-cı illərdən sonra daha kəskin şəkildə formalaşmağa başlamışdır. Sovet dövründəki mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemindən keçid dövrü ilə yanaşı, dünya ilə açıq informasiya əlaqələrinin yaranması çağdaş fikrin inkişafına şərait yaratdı. Xüsusilə media, ali təhsil və mədəniyyət sahələrində çağdaş tendensiyalar aydın şəkildə hiss olunmağa başladı.
Bugünkü Azərbaycan gəncliyi texnologiyaya açıq, yeniliyə meylli, qərb və şərq arasında balans yaradan düşüncə tərzi ilə seçilir. Eyni zamanda milli dəyərlərə sadiqliklə bərabər, qlobal inteqrasiyanı da təbii proses kimi qəbul edən bir nəsil formalaşır.
Çağdaş anlayışı zamana tabe olmaq deyil, zamanla dialoq qurmaq bacarığıdır. Çağdaş olmaq düşünmək, dəyişmək, uyğunlaşmaq və yaradıcı olmaq deməkdir. Bu anlayış təkcə bir dövrə aid olmaq deyil, həm də həmin dövrün ruhuna cavab verən, onu dərk edən və inkişaf etdirən bir mövqedə dayanmaqdır. Çağdaşlıq, istər fərdi, istər cəmiyyət səviyyəsində, gələcəyin yolunu daha açıq görməyə kömək edən təməl bir düşüncə tərzidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Çağdaş sözü “bu dövrə aid olan”, “müasir” mənasını verir. O, yalnız zaman göstəricisi deyil, həm də dövrün ruhunu, düşüncə tərzini və texnoloji səviyyəsini ifadə edir.
Bəli. Müasir sözü daha çox bu günə aid olan hadisələri bildirir. Çağdaş isə həm dövrün zamanını, həm də bu zamanın düşüncə və dəyər sistemini əhatə edir.
Çağdaş düşüncə tərzi tənqidi yanaşma, fərqliliyə hörmət, çeviklik və daim yeniliyə açıq olmaq kimi xüsusiyyətlərə malikdir.
Çağdaş sənət klassik sənətdən fərqli olaraq, sərhədsiz təcrübələrə açıqdır və cəmiyyətlə interaktiv əlaqə qurmağa çalışır. O, estetikdən çox mesaj və ideya daşımağa yönəlir.
Çağdaş ədəbiyyat aktual problemləri əhatə edir, qəhrəmanların psixologiyasını dərinliklə işləyir və oxucunu düşünməyə təşviq edir. Sadə və gündəlik dil tez-tez istifadə olunur.
Çağdaş texnologiyalar dedikdə süni intellekt, bulud sistemləri, genişlənmiş reallıq, blokçeyn və digər innovativ texnoloji sahələr nəzərdə tutulur.
Çağdaş olmaq üçün insanın özünü davamlı inkişaf etdirməsi, yenilikləri izləməsi, fərqli fikirlərə açıq olması və dövrün çağırışlarına uyğun hərəkət etməsi vacibdir.
Azərbaycanda çağdaşlıq xüsusilə 1990-cı illərdən sonra sürətlənmiş və texnologiya, təhsil, sənət və mədəniyyət sahələrində özünü göstərməyə başlamışdır.
Çağdaş həyat tərzi texnologiyanın gündəlik həyata inteqrasiyası, çevik iş modelləri, sosial media aktivliyi və qlobal mədəniyyətə açıq olmağı əhatə edir.
Bəli, çağdaşlıq və ənənə bir-birinə zidd deyil. Ənənə yeni baxışlarla şərh olunduqda çağdaşlıqla sintez yarada və mədəni dəyəri qoruyub inkişaf etdirə bilər.
