Cahil Anlayışı: Mənası, Təsiri 

Cəmiyyətlərdə tez-tez istifadə olunan “cahil” sözü, həm gündəlik nitqdə, həm də ədəbi, dini və fəlsəfi mətnlərdə rast gəlinən dərin mənalı bir anlayışdır. İnsanlar arasında ünsiyyət zamanı “cahil adamdır”, “cahillik göstərdi”, “cahillikdən belə danışır” kimi ifadələr işlədilir. Bu söz bir çox hallarda təkcə elm və təhsil çatışmazlığını deyil, həm də əxlaqi, dini və ya mədəni dəyərlərdən uzaq qalmağı da ehtiva edir. Cahil anlayışı yalnız savadsızlıqla eyniləşdirilə bilməz, çünki bəzən ali təhsilli bir insan da davranış və ya düşüncə baxımından cahil ola bilər. Bu anlayışın kökü, tarixi, istifadə sahələri və nəticələri geniş izah tələb edir. Cahil insan təkcə öz həyatını deyil, bəzən cəmiyyətin ümumi rifahını da təhdid edən davranışlara səbəb ola bilər.

Cahil sözünün etimologiyası və lüğəvi mənası

“Cahil” sözü ərəb mənşəlidir və “cəhələt” kökündən gəlir. Ərəb dilində “جهل” (cəhl) sözü bilməmək, xəbərsiz olmaq, anlamamaq mənasında işlənir. Bu kökdən yaranmış “cahil” isə bilməyən, anlayışsız, qaranlıq içində olan insanı ifadə edir. Azərbaycan dilində də bu söz eyni mənada işlədilir.

Lüğəvi mənada “cahil” – elmdən, məlumatdan, ümumi bilikdən və şüurlu davranışdan uzaq insana deyilir. Amma bu tərif kifayət qədər dar çərçivəlidir. Müasir yanaşmalarda cahillik yalnız məlumat çatışmazlığı deyil, həm də öyrənməyə qarşı qapalılıq, tənqidi düşüncədən uzaq olmaq, stereotiplərə əsaslanmaq və irrasional davranmaq kimi meyarlarla ölçülür.

Cahil insanın xüsusiyyətləri

Cahil insanı müəyyənləşdirən əsas xüsusiyyətlər bunlardır:

• Məlumatdan uzaqlıq: Elm, tarix, texnologiya, hüquq və digər sahələrdə əsas biliklərə malik olmamaq.
• Öyrənməyə qarşı maraqsızlıq: Yeni məlumatlara açıq olmamaq, mütaliə etməmək və özünü inkişaf etdirməyə çalışmamaq.
• Tənqidi düşüncənin olmaması: Məlumatı analiz etmədən, yoxlamadan, olduğu kimi qəbul etmək.
• Fanatizm və stereotiplərə bağlılıq: Cəmiyyətin yanlış inanclarına kor-koranə itaət.
• İnadkarlıq və eqoistlik: Öz düşüncəsini dəyişməyə qarşı müqavimət göstərmək.
• Empati çatışmazlığı: Başqalarının fikirlərinə hörmətsizlik, anlayışsızlıq göstərmək.
• Əxlaqi məsuliyyətsizlik: Nəticələri düşünmədən hərəkət etmək, cəmiyyətə zərər vermək.

Bu xüsusiyyətlər bir yerdə toplananda insanın yalnız şəxsi həyatına deyil, ətrafındakıların da rifahına zərər verməsi mümkündür.

Cəhalət və təhsil fərqi

Bəzən təhsilsiz insanlar cəmiyyət tərəfindən “cahil” adlandırılır, lakin bu, hər zaman doğru yanaşma deyil. Təhsilsiz olmaq insanın oxuma və yazma bacarığına malik olmaması deməkdir, amma cahillik daha dərin və davranış yönümlü anlayışdır. Bəzi insanlar rəsmi təhsil almasalar belə, həyat təcrübəsi, oxuma və müşahidə yolu ilə geniş dünya görüşünə sahib ola bilərlər.

Digər tərəfdən, universitet bitirmiş və diplom almış bir şəxs əgər elmdən və düşünməkdən uzaqsa, fanatizmə meyllidirsə, tənqidi təfəkkürə malik deyilsə, o da cahil hesab oluna bilər. Bu baxımdan, təhsil və cəhalət bir-birindən fərqləndirilməlidir. Təhsil formal bir sistemdir, cahillik isə fərdin düşüncə və davranış səviyyəsidir.

İslamda cəhalət anlayışı

İslam dini cəhaləti böyük təhlükə kimi qiymətləndirir. Qurani-Kərimdə “cahillik dövrü” (cəhiliyyət) ifadəsi ilə İslamdan əvvəlki dövrün əxlaqi və sosial pozuntuları tənqid olunur. Cəhalət İslamda yalnız elmsizlik deyil, eyni zamanda Allahın hidayətindən və əxlaqi dəyərlərdən uzaq olmaq deməkdir.

Peyğəmbər Məhəmməd (s) buyurur:
“Elm öyrənmək hər bir müsəlmana vacibdir.”
Bu hədis cəhalətin yalnız fərdi məsələ olmadığını, cəmiyyətin sağlamlığı üçün elmin zəruri olduğunu göstərir. Cəhalət, həm dini məsələlərdə yanlış yönləndirilmə, həm də əxlaqi çöküşə səbəb ola biləcək faktorlardan biridir.

Cəhalətin cəmiyyətə təsiri

Cəhalət fərdi problem olmaqla yanaşı, cəmiyyət üçün də təhlükəli haldır. Cahil insanlar:

• Asanlıqla manipulyasiya edilə bilər.
• Yalan məlumatlara tez inanarlar.
• Fanatik düşüncələrlə radikallaşa bilərlər.
• Cəmiyyətin inkişafına əngəl törədər.
• Şayiə və dezinformasiyanın yayılmasına səbəb olarlar.
• Əxlaqsızlıq və zorakılığın yayılmasına şərait yaradarlar.

Cəhalət ictimai həyatın bütün sahələrində zərərli təsirə malik ola bilər. Siyasi qərarlarda, səsvermədə, sosial münasibətlərdə və iqtisadi fəaliyyətlərdə cahil yanaşmalar cəmiyyətin rifahını təhdid edə bilər.

Cəhalətdən xilas yolları

Cəhalətdən qurtulmaq fərdi və ictimai məsuliyyətdir. Bu istiqamətdə görülməli olan əsas işlər bunlardır:

• Oxuma vərdişinin inkişafı: Kitab oxuma, etibarlı mənbələrdən məlumat əldə etmə vərdişi formalaşdırılmalıdır.
• Tənqidi düşüncənin təşviqi: İnsanlara hadisələri analiz etmə, səbəb-nəticə əlaqələrini araşdırma vərdişi aşılanmalıdır.
• Maarifləndirmə kampaniyaları: Televiziya, sosial media və digər vasitələrlə ictimai maarifləndirmə artırılmalıdır.
• Dini və elmi biliklərin tarazlanması: Dini fanatizmdən uzaq, sağlam dini biliklərlə elmi düşüncə harmoniyada öyrədilməlidir.
• Ailə və məktəbdə tərbiyə: Erkən yaşdan etibarən uşaqlara dəyərlər, empati, əxlaq və müstəqil düşünmə bacarıqları aşılanmalıdır.

Müasir dövrdə cəhalətin formaları

Müasir dövrdə cəhalət daha gizli, lakin bir o qədər də təhlükəli formalar alıb:

• Rəqəmsal cəhalət: İnternetdən yanlış istifadə, dezinformasiyanın yayılması.
• Təhsil içində cəhalət: Formal təhsil almış, lakin dərin bilik və düşüncə qabiliyyəti olmayan şəxslər.
• Qərarvermə cəhaləti: Siyasi, sosial və iqtisadi qərarları düşüncəsiz şəkildə qəbul etmək.
• Mədəni cəhalət: Tarixi, mədəni və milli dəyərlərdən xəbərsiz olmaq.
• Etik cəhalət: Əxlaqi və insani prinsipləri anlamamaq, insanlara hörmət etməmək.

Bu formalar daha təhlükəli hesab olunur, çünki görünüşdə təhsilli, müasir və savadlı görünən insanların içindəki dərin cəhalət, cəmiyyətin inkişafını daha çox zədələyə bilər.

Cəhalətə qarşı mübarizənin tarixi

Tarix boyunca bir çox maarifçi, filosof və lider cəhalətə qarşı mübarizə aparmışdır. Avropada Renessans dövrü, İslam dünyasında Abbasilər dönəmindəki elm və təhsil hərəkatı, Azərbaycanda Cəlil Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir kimi ziyalıların mübarizəsi cəhalətə qarşı yönəlmişdi.

Azərbaycan tarixində “Molla Nəsrəddin” jurnalının əsas missiyalarından biri də cəhalətə qarşı maarifçilik olmuşdur. Cəhalətə qarşı mübarizə yalnız savad deyil, həm də şəxsiyyətin formalaşması və azad düşüncənin inkişafı ilə bağlıdır.

Cəhalət və mediada manipulyasiya

Bugünkü dünyada informasiya müharibələri, saxta xəbərlər və təbliğat vasitələri cəhalətdən bəhrələnir. İnsanlar nə qədər az bilgili və analiz qabiliyyətindən uzaq olsalar, onları istənilən istiqamətə yönəltmək bir o qədər asan olur. Bu səbəbdən də media savadlılığı və tənqidi informasiyaya yanaşma vacib bacarıqlardandır.

Cəhalətin fərdi nəticələri

Cəhalət insanın şəxsi həyatında da ciddi problemlərə səbəb ola bilər:

• Səhv qərarlar vermək.
• Aldadılmaq və istismar olunmaq.
• İctimai təcrid və əlaqəsizlik.
• Qəzəbli, aqressiv və empati çatışmazlığı ilə davranmaq.
• Əlverişsiz həyat şəraitini dəyişməkdə çətinlik çəkmək.

Bu cəhətdən cəhalətdən qurtulmaq insanın həm mənəvi, həm də praktiki rifahı üçün vacibdir.

Cəhalət sadəcə məlumatın yoxluğundan ibarət deyil, həm də insanın öyrənmək istəməməsi, tənqidi düşünməməsi və kor-koranə yaşamasıdır. Cahil insan və cəhalətə əsaslanan cəmiyyətlər nə zamanla ayaqlaşa, nə də müasir çağırışlara cavab verə bilir. Hər bir fərd öz üzərinə məsuliyyət götürərək cəhalətlə mübarizə aparmalı, özünü və ətrafını maarifləndirməlidir. Cəmiyyətin sağlam inkişafı, əxlaqi yüksəlişi və mədəni irəliləyişi yalnız bu yolla mümkündür.

Ən Çox Verilən Suallar