Çala Nədir?: Coğrafi Aspektdə, Anlayışın Təsviri

Çala sözü Azərbaycan dilində çoxşaxəli mənalara malikdir və müxtəlif sahələrdə fərqli anlamlarda işlədilir. Bu sözün ən çox rast gəlinən mənası coğrafi təsvirlə bağlıdır. Yer səthində əmələ gəlmiş təbii və ya süni batıqlara, çökəkliklərə çala deyilir. Belə çökəkliklər bəzən yağış sularının yuyub aparması nəticəsində, bəzən də insan fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Yol səthində su toplayan xırda oyuqlar, kənd təsərrüfatı sahələrində torpağın müəyyən hissəsinin çökməsi və ya heyvanların qazdığı yerlər bu kateqoriyaya daxildir. Çala sözünün başqa bir mühüm istifadəsi musiqi sahəsinə aiddir. Xalq musiqisində, xüsusilə aşıq sənətində çala müəyyən melodik-poetik formanın adıdır. Bu, həm musiqi ritmini, həm də ifa qaydasını bildirir. Tarixi mənbələrdə aşıqların müxtəlif havaları “çala” adlandırdığı, bu terminlə xalq yaddaşına hopmuş musiqi nümunələrinin ötürüldüyü qeyd olunur. Çala sözünün məcazi mənası isə daha çox gündəlik nitqdə işlədilir. Məcazi mənada o, müəyyən bir sahədə və ya vəziyyətdə zəif nöqtə, çatışmazlıq, boşluq mənasında başa düşülür. Məsələn, bir işin icrasında olan qüsur və ya nəzərə alınmamış detal haqqında “bu məsələdə çala var” ifadəsi işlədilə bilər. Beləliklə, çala sözü həm təbiət təsvirində, həm sənətdə, həm də gündəlik nitqdə öz yerini tutmuşdur. Hər bir mənası öz sahəsində konkret funksiyanı yerinə yetirir və Azərbaycan dilinin zəngin söz ehtiyatına dəyər qatır. Bu çoxmənalılıq, həm dilin ifadə imkanlarını genişləndirir, həm də mədəni irsdə sözün yaşarlığını qoruyur.

Coğrafi mənada çala

Coğrafiyada çala yer səthindəki kiçik çökəklik və batıqlara verilən addır. Bu çökəkliklər torpaq və süxur qatının müxtəlif səbəblərdən aşağı enməsi və ya yuyulması nəticəsində yaranır. Təbiətdə belə oyuqların yaranma prosesi illərlə davam edə bilər. Yağış suları, qar əriməsi, külək eroziyası kimi təbii proseslər bu yaranmanı sürətləndirir. Əkinçilik sahələrində çalalar suyun toplanmasına səbəb ola bilər ki, bu da bəzi hallarda bitkilərin köklərinin çürüməsinə, digər hallarda isə əlavə rütubət təmin edərək məhsuldarlığın artmasına şərait yarada bilər. Yol səthində əmələ gələn çalalar isə nəqliyyatın təhlükəsizliyinə mənfi təsir göstərir. Yol örtüyündəki bu oyuqlar avtomobillərin şinlərinə və asqı sisteminə zərər verə bilər. Buna görə də yolların müntəzəm təmiri və çalaların aradan qaldırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çalaların ölçüləri çox fərqli ola bilər. Kiçik su toplayan oyuqlardan tutmuş, böyük çökəkliklərə qədər müxtəlif formalar müşahidə olunur. Coğrafi baxımdan, çalalar həm təbii mənzərənin, həm də insanın təsir etdiyi landşaftın ayrılmaz hissəsidir. Onların mövcudluğu həm ekoloji, həm də təsərrüfat baxımından müəyyən nəticələr doğurur. Çalaların tədqiqi torpaqşünaslıq, ekologiya və mühəndislik sahələrində də əhəmiyyətli yer tutur.

Musiqi mənasında çala

Musiqi sahəsində çala sözü əsasən xalq yaradıcılığı, xüsusilə aşıq sənətində işlədilir. Aşıqlar “çala” dedikdə müəyyən bir melodik-poetik formaya malik havanı nəzərdə tuturlar. Bu forma özündə həm ritmik quruluşu, həm də ifa tərzini birləşdirir. Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, qədimdən aşıqlar çala adlanan ifa formaları vasitəsilə dastanları, qoşmaları və gəraylıları səsləndiriblər. Bu ifalar musiqi ilə sözün harmoniyasını yaradır və dinləyiciyə həm musiqi zövqü, həm də bədii məzmun təqdim edir. Çala janrında ifa olunan musiqi nümunələri bölgələr üzrə fərqli xüsusiyyətlərə malik ola bilər. Hər bölgənin özünəməxsus çala forması, ritmi və melodiyası olur. Bu, Azərbaycan xalq musiqisinin zənginliyini və rəngarəngliyini nümayiş etdirir. Musiqi mənasında çala həm də ustad aşıqların yaradıcılıq üslubunu qoruyub gələcək nəsillərə çatdırmaqda mühüm vasitədir. Müasir dövrdə də bir çox aşıq sənətkarı repertuarında çala formalarını saxlayır. Bu termin xalqın musiqi mədəniyyətində öz yerini qorumaqda davam edir və milli kimliyin ifadəsində mühüm rol oynayır.

Məcazi mənada çala

Məcazi mənada çala sözünün istifadəsi gündəlik nitqdə geniş yayılıb. Bu mənada çala müəyyən işdə, prosesdə və ya hadisədə olan çatışmazlıq, boşluq və ya zəif tərəfi ifadə edir. Məsələn, bir layihənin hazırlanmasında nəzərə alınmamış detallar barədə “bu layihədə çala var” demək mümkündür. Bu istifadə forması həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi ünsiyyətdə işlədilə bilir. Məcazi çala daha çox tənqid və ya qiymətləndirmə zamanı ortaya çıxır. Bir işin nəticəsini analiz edərkən, müsbət tərəflərlə yanaşı, çalalar da vurğulanır. Bu ifadə insanların daha diqqətli olmasına, mövcud problemlərin həllinə yönəlməsinə kömək edir. Məcazi mənadakı çala anlayışı həm də şəxsi inkişaf, təhsil, istehsalat, siyasət və digər sahələrdə istifadə olunur. O, zəif nöqtələrin aradan qaldırılmasına yönəlmiş təkliflərin əsasını təşkil edə bilər. Beləliklə, çala sözü məcazi mənada inkişaf və təkmilləşmə prosesinin bir hissəsinə çevrilir.

Çala sözünün çoxmənalı olması onu Azərbaycan dilində geniş istifadəli və dəyərli anlayışa çevirir. Coğrafi mənada o, təbii və ya süni çökəklikləri ifadə edir, musiqi mənasında isə xalq sənətinin özünəməxsus ifa formasını bildirir. Məcazi mənada işlədikdə isə o, bir işdə və ya prosesdə mövcud olan çatışmazlığı vurğulayır. Hər bir mənası öz sahəsində xüsusi funksiyaya malikdir və bu müxtəliflik dilin ifadə imkanlarını artırır. Çala anlayışı həm təbiətdəki dəyişiklikləri, həm mədəni irsdəki dəyərləri, həm də gündəlik ünsiyyətdəki mənaları özündə birləşdirir. Onun hər bir istifadəsi insan fəaliyyətinin müəyyən bir sahəsinə toxunur. Dilin zənginliyi bu kimi çoxmənalı sözlərlə daha da güclənir. Çalanın hər üç mənası bir-birindən fərqli olsa da, ortaq cəhəti insan həyatının müxtəlif yönlərinə təsir etməsidir. Bu səbəbdən, çala sözünün mənalarını anlamaq həm dil mədəniyyətinin, həm də həyat hadisələrinin daha dərindən qavranılması baxımından faydalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar