Cəftə aləti, müxtəlif ölçülərin dəqiq təyin olunması və simmetrik formaların qurulması üçün texniki işlərdə, xüsusilə də metal emalı, dülgərlik, tikinti və maşınqayırma sahələrində geniş istifadə olunan klassik və funksional bir mexaniki alətdir. Bu alət, adətən, iki uzun ayaqdan və bu ayaqları birləşdirən bir hərəkətli oxdan ibarət olur. Cəftə vasitəsilə dairə və ya bucaq ölçmələri, məsafələrin köçürülməsi, materiallar üzərində sabit nöqtələrin təyini və ya radiusların çəkilməsi kimi əməliyyatlar icra edilir.
Əsasən paslanmayan poladdan hazırlanan cəftə aləti həm sadə quruluşa, həm də böyük praktik funksiyalara malikdir. Onun konstruksiyası nə qədər elementar görünsə də, texniki dəqiqlik tələb edən işlərdə rolu əvəzsizdir. Ənənəvi ustalardan müasir mühəndislərə qədər geniş istifadə sahəsinə malik olan bu alət, mexaniki sənətkarlığın və texniki peşələrin əvəzolunmaz tərkib hissəsidir.
Cəftənin Tarixi və Təkamülü
Cəftə alətinin tarixi qədim sivilizasiyalara, xüsusilə də yunan, misir və çin ustalarına qədər uzanır. Arxeoloji qazıntılarda tapılan qədim tunc və dəmir cəftələr, bu alətin min illər boyunca dəqiqlik və simmetriya axtarışında mühüm vasitə olduğunu göstərir. Orta əsrlərdə isə islam dünyasında fəaliyyət göstərən mühəndis və astronomlar, cəftədən həm geometriya, həm də texniki çertyoj işlərində istifadə edirdilər.
Avropa Rönesans dövründə texniki rəsmlərin və memarlığın inkişafı ilə cəftə daha təkmil formalarda istehsal olunmağa başladı. Sənaye inqilabından sonra isə onun metal variantları meydana çıxdı və mexaniki sənayenin ayrılmaz hissəsinə çevrildi.
Cəftə Alətinin Quruluşu və Əsas Hissələri
Cəftənin əsas konstruksiyası aşağıdakı hissələrdən ibarət olur:
| Hissə | Təsviri |
|---|---|
| Ayaqlar | İki ədəd, simmetrik, uzun və sivri uclu hissə. Ölçməni həyata keçirir. |
| Birləşdirici ox | Ayaqları birləşdirən və onların hərəkətini təmin edən mərkəzi oxa bənzər mexanizm. |
| Sıxıcı vint (opsional) | Bəzi modellərdə dəqiqlik üçün ayaqların hərəkətini sabit saxlamaq məqsədilə istifadə olunur. |
| Material | Paslanmayan polad, alüminium və ya bəzən plastik. |
Ayaqların açılıb-bağlanma bucağı radius və ya bucaq dəyərlərini təyin etməyə imkan verir. Ayaqların uc hissələri adətən iti olur ki, səth üzərində sabit durma və işarələmə mümkün olsun.
Cəftənin Növləri
Texniki məqsədlərə görə cəftələr müxtəlif formalarda istehsal olunur. Ən çox istifadə edilən növlər aşağıdakılardır:
- Dairəvi cəftə (kompas tipli)
– Dairələr və radiuslar çəkmək üçün istifadə olunur.
– Bir ayağı sabit, digər ayağı qələm və ya ucluq daşıyır. - Ölçü cəftəsi (divider)
– İki ayağı da iti uclu olur, məsafələri bölmək və eyni ölçünü bir neçə dəfə təkrar çəkmək üçün tətbiq edilir. - Verner cəftəsi (vernier caliper)
– Dəqiq ölçü aparmaq üçün istifadə olunur, mikrometrik göstəricilərlə təchiz olunur. - Qıvrım cəftə
– Səth üzərində əyrilər çəkmək və ya qeyri-adi konturlar yaratmaq üçün tətbiq edilir. - Digər xüsusi cəftələr
– Saat ustaları və zərgərlər üçün hazırlanmış mini ölçülü variantlar mövcuddur.
İstifadə Qaydası və Texnikaları
Cəftədən istifadə əsasən sadə texniki qaydalara əsaslanır, lakin düzgün tətbiq üçün müəyyən bacarıq tələb olunur. İstifadə üsulları aşağıdakı kimidir:
- Radius çəkmək üçün – Ayaqlardan biri sabit nöqtəyə qoyulur, digəri ilə fırlanma hərəkəti aparılır.
- Məsafə köçürmək üçün – İki nöqtə arası məsafə cəftənin ayaqları arasında sabitlənir və bu məsafə digər hissəyə köçürülür.
- Bölmək üçün – Müəyyən məsafə cəftə ilə dəfələrlə səth üzərində təkrarlanaraq bərabər hissələrə bölünür.
- Bucağın saxlanması üçün – Alətin bucaq bucağı sabit saxlanaraq digər elementlərə köçürülür.
Ən sadə forması ilə, cəftə bir “ölçü yaddaşı” funksiyasını yerinə yetirir və eyni dəyəri təkrar-təkrar tətbiq etmək üçün istifadə edilir.
Cəftənin Sənaye və Peşə Tətbiqləri
Cəftə alətindən aşağıdakı sahələrdə geniş istifadə olunur:
- Dülgərlik və mebel istehsalı – Taxta hissələrin kəsilməsi və simmetrik düzülüşü üçün.
- Maşınqayırma və metal emalı – Detalların ölçü uyğunluğu və yerlərinin təyini üçün.
- Memarlıq və mühəndislik – Layihə eskizlərinin dəqiq hazırlanmasında.
- Zərgərlik və incə sənət – Kiçik ölçülərin təyini və konturların çəkilməsi üçün.
- Təhsil və texniki riyaziyyat – Tələbələrə geometrik anlayışları tədris etməkdə.
Bu çoxşaxəli tətbiq sahələri onu universal bir alət halına gətirir.
Cəftə Alətinin Digər Ölçü Vasitələrindən Fərqləri
Cəftə ilə digər ölçü alətləri arasında əsas fərqlər onun funksionallığında və istifadəsindəki elastiklikdir. Müqayisəni belə təqdim etmək olar:
| Alət | Əsas Funksiya | Dəqiqlik | İstifadə Sahəsi |
|---|---|---|---|
| Cəftə | Radius və məsafə ölçmək | Yüksək | Texniki və sənaye sahəsi |
| Xətkeş | Bir ölçü vahidi göstərmək | Orta | Ümumi istifadə |
| Transportir | Bucaqları ölçmək | Yüksək | Riyaziyyat və texniki rəsmlər |
| Verniyer (kaliper) | Mikrodəqiqlik ölçülər | Çox yüksək | Mexaniki sahələr |
Bu müqayisə göstərir ki, cəftə daha çox forma yaratmaq və təkrarlanan məsafələri tətbiq etmək üçün əlverişlidir.
Cəftə Alətinin Baxımı və Saxlanması
Dəqiqlik tələb edən alət olduğu üçün cəftə düzgün şəkildə saxlanmalıdır:
- Nəmdən uzaq saxlanılmalıdır, çünki metal hissələri paslana bilər.
- Ucları itiliyi itirməməlidir, bu səbəbdən yumuşaq səthlərdə istifadə olunmalıdır.
- Yağlanmalı və silinməlidir, uzun müddət istifadə olunmadıqda hərəkətli hissələr ilişməsin deyə.
- Dəlikli torbalarda və ya qoruyucu qutularda saxlanması tövsiyə olunur.
Bu qaydalar cəftənin uzunömürlü və dəqiq qalmasını təmin edir.
Cəftə Alətinin Müasir Alternativləri
Texnologiyanın inkişafı ilə cəftənin funksiyalarını yerinə yetirən rəqəmsal ölçü cihazları, CAD proqram təminatları, rəqəmsal kaliperlər meydana çıxmışdır. Lakin bu alternativlər belə cəftənin praktik və portativ xüsusiyyətlərini tam əvəz edə bilməmişdir. Xüsusilə yerində və əl üsulu ilə çalışan ustalar üçün ənənəvi cəftə hələ də vazkeçilməz alətdir.
Cəftə aləti əsrlərdir texniki peşələrin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Onun sadə quruluşu arxasında böyük funksionallıq və dəqiqlik dayanır. Əl əməyinin yüksək səviyyədə olduğu sənətkarlıq sahələrində cəftə həm ustanın gözünün ölçüsünü dəqiqləşdirir, həm də işin keyfiyyətinə zəmanət verir. Bugünkü texnologiya dünyasında belə, cəftənin praktiki və öyrədici rolu davam edir və texniki savadın başlanğıcında duran əsas alətlərdən biri kimi qalmışdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Cəftə aləti — radius, məsafə və bucaq ölçmək üçün istifadə olunan iki ayaqlı, mexaniki ölçü cihazıdır. Texniki və sənaye sahələrində geniş tətbiq olunur.
Cəftə aləti dülgərlik, maşınqayırma, memarlıq, mühəndislik, zərgərlik və texniki təhsil sahələrində istifadə edilir.
Ən çox istifadə edilən növlərə dairəvi cəftə, ölçü cəftəsi (divider), verner cəftəsi, qıvrım cəftə və mini texniki cəftələr daxildir.
Cəftənin bir ayağı sabit nöqtəyə qoyulur, digər ayaq qələm və ya karandaşla fırlanaraq radius boyu dairə çəkilir.
Cəftə əsasən iki simmetrik ayaqdan, onları birləşdirən hərəkətli oxdan və bəzi modellərdə sıxıcı vintdən ibarət olur.
Cəftələr əsasən paslanmayan polad, alüminium və möhkəm plastikdən hazırlanır. Peşəkar modellərdə metal üstünlük təşkil edir.
İki nöqtə arası məsafə cəftənin ayaqları ilə ölçülür və həmin məsafə digər səthlərə eyni bucaq və uzunluqla köçürülür.
Cəftə sabit məsafəni təkrarlamaq və forma yaratmaq imkanına malikdir, bu da onu xətkeş və transportirdən fərqləndirir.
Ayaqların simmetrik olması, ucların iti qalması və mexanizmin sərbəst hərəkəti dəqiq işləmənin əsas şərtləridir.
Bəli, müasir alternativlər mövcud olsa da, cəftə əl aləti kimi praktiklik baxımından hələ də geniş istifadə olunur.
