İnsan cəmiyyətlərinin inkişafında bilik və maarifləndirmənin rolu olduqca mühümdür. Bilik və düşüncə ilə zənginləşən bir toplumun əksinə olaraq, cəhalətin hökm sürdüyü cəmiyyətlər tənəzzülə, sosial və mədəni geriliyə düçar olur. Cəhalət, sadəcə savadsızlıq deyil; bu anlayış daha dərin, geniş və çoxşaxəli məzmun daşıyır. Cəhalət həm fərdi, həm də ictimai sahədə mənfi nəticələrə səbəb olan, elmdən, rasional düşüncədən, obyektiv baxışdan uzaq olma halını ifadə edir.
Ərəb dilindən gələn “cəhalət” sözü “bilməmək”, “dərk etməmək” mənasını verir. Cəhalət, insanın doğru və faydalı məlumatdan uzaq qalması ilə nəticələnən bir vəziyyətdir. Bu vəziyyət isə insan davranışlarını, qərar vermə mexanizmini və hətta inanc sistemini belə ciddi şəkildə təsir altına alır. Cəhalət bəzən məqsədli şəkildə yayılır, bəzən isə təhsil və maarif imkanlarının olmaması səbəbindən formalaşır. Bu səbəbdən, cəhalətin təkcə fərdi problem kimi deyil, sosial məsələ kimi dəyərləndirilməsi vacibdir.
Tarixdə cəhalət anlayışı
Tarix boyunca cəhalət müxtəlif dövrlərdə fərqli formalarda özünü göstərmişdir. Qədim dövrlərdə təhsil imkanlarının azlığı və məlumatın geniş yayılmaması səbəbindən insanlar daha çox inanclar və miflərə əsaslanaraq həyatlarını qururdu. Orta əsrlərdə isə bəzi din xadimləri və siyasi qüvvələr bilikləri məhdudlaşdırmaqla cəhaləti yaymaq və toplumu idarə etmək üçün alətə çevirmişdilər.
İslam dinində isə cəhalət mənfi hal kimi təqdim olunur. Quranın müxtəlif ayələrində cəhalət pislənir və elmə, maarifə çağırış edilir. Elə “Cəhil dövrü” (Cahiliyyə) termini də İslamdan əvvəlki Ərəbistanın elmdən uzaq, inancsız və zülmətli halını təsvir etmək üçün istifadə olunurdu. Həmin dövrdə qız uşaqlarının diri-diri basdırılması, insan alveri və s. kimi cəhalətə söykənən hallar yayğın idi.
Cəhalət və savadsızlıq fərqi
Bəzən cəhalət anlayışı savadsızlıqla eyniləşdirilir, lakin bu, tam doğru deyil. Savadsızlıq bir insanın oxuma-yazma bilməməsi vəziyyətidir, lakin cəhalət daha geniş və dərin anlayışdır. Bir insan oxumağı və yazmağı bacarsa da, əgər təfəkkür qabiliyyətindən istifadə etmirsə, fərqli fikirlərə qapalıdırsa, araşdırmır və yalnız eşitdiyi ilə hərəkət edirsə, bu insan da cəhalətin təsiri altında sayılır.
Cəhalət özünü yalnız akademik biliklərin yoxluğunda göstərmir. İnsanın əxlaqi, mənəvi, sosial və siyasi sahələrdə düşüncə çatışmazlığı yaşaması da cəhalətə daxildir. Beləliklə, cəhalət təhsilsizlikdən də təhlükəli bir vəziyyətdir, çünki cəhalətli insan öz yanlışını doğru kimi qəbul edə bilər.
Cəhalətin sosial təsirləri
Cəhalətin yayılması cəmiyyət üçün bir çox təhlükəli nəticələr doğurur. İlk növbədə, cəhalət insanların bir-birinə qarşı dözümsüz və aqressiv münasibət sərgiləməsinə səbəb olur. Savad və maarif olmadıqda insanlar fərqli fikirləri, dinləri, millətləri qəbul etməkdə çətinlik çəkirlər.
Cəhalət həmçinin sosial ədalətsizlikləri dərinləşdirir. Maariflənməmiş insanlar öz hüquqlarını tanımır, haqsızlığa susurlar, və ya yersiz üsyan edirlər. Bu isə cəmiyyətdə gərginlik və dağınıqlıq yaradır. İctimai dəyişikliklərin əsas hərəkətverici qüvvəsi olan maarif cəhalətin ən güclü əleyhinə çevrilir. Maarifləndirilmiş cəmiyyətlər isə demokratiyanın, insan haqlarının və sosial rifahın əsas dayağı olur.
Cəhalət və din münasibəti
Din və cəhalət bir-birinə zidd anlayışlardır, baxmayaraq ki, bəzən dini cəhalət aləti kimi təqdim etməyə çalışan qruplar olmuşdur. Əslində, bütün ilahi dinlər – o cümlədən İslam – elmi, təfəkkürü və maarifi təşviq edir. Quranın ilk ayəsinin “Oxu!” olması da təsadüfi deyil.
Lakin tarixdə bəzi dövrlərdə dini cahil insanların əlinə düşməsi nəticəsində cəmiyyətlərdə fanatizm, dözümsüzlük və geri qalma halları yaşanıb. Bu isə dini deyil, dini yanlış anlayan cəhalətli kütlələrin məsuliyyətidir. Dinlərin gerçək ruhunu dərk etmək yalnız elmlə, biliklə, araşdırma ilə mümkündür.
Cəhalətin növləri
Cəhalətin fərqli növləri mövcuddur və hər biri fərqli nəticələr doğurur:
- Fərdi cəhalət: Şəxsin öz həyatında, gündəlik qərarlarında məlumat azlığından doğan səhvlərlə müşahidə edilir.
- Kütləvi cəhalət: Toplumun böyük bir qisminin səhv məlumatlara inanması və bu informasiyaları yayması ilə bağlıdır.
- Təxribatçı cəhalət: Bəzi hallarda insanlar bilərəkdən cəhaləti yayırlar ki, kütləni yönləndirsinlər və idarə etsinlər.
- Dini cəhalət: Dinin mahiyyətini anlamadan, yalnız səth məlumatlarla davranan insanların təhrif olunmuş anlayışlarla hərəkət etməsidir.
- Texnoloji cəhalət: Müasir dövrdə texnologiyadan istifadə etmə bacarığının olmaması da cəhalətin yeni formasıdır.
Maariflənmənin cəhalətə qarşı gücü
Maariflənmə və təhsil, cəhalətə qarşı ən güclü silahdır. Maarif, yalnız məktəb və universitetlərlə məhdudlaşmamalı, ailədən, cəmiyyətdən və medianın rolu ilə dəstəklənməlidir. İnsanlar ömür boyu öyrənməyə təşviq edilməlidir.
Hökumətlər cəhalətin yayılmasının qarşısını almaq üçün təhsilin əlçatan olmasını təmin etməli, maarifləndirici proqramlar həyata keçirməlidir. Sosial media dövründə isə cəhalətlə mübarizənin əsas yolu doğru və təsdiqli məlumatların geniş yayılmasıdır. Hər bir fərd öz üzərinə maariflənmək və başqalarını da maarifləndirmək məsuliyyətini götürməlidir.
Cəhalətin nəticələri
Cəhalət təkcə fərdi yox, milli və qlobal səviyyədə də təhlükəli nəticələr doğurur. Cəhalətli cəmiyyətlərdə korrupsiya artır, insan haqları pozulur, qadınların hüquqları tapdalanır və irəliləyiş dayanır. Cəhalət informasiya əsrində belə sürətlə yayıla bilər və onu dayandırmaq üçün maarifləndirici təşəbbüslər çoxalmalıdır.
Bilik və məlumatın olmadığı yerdə boşluq yaranır və həmin boşluq yanlış ideologiyalar, miflər və saxta xəbərlərlə doldurulur. Bu isə gələcək nəsillərin də cəhalət içində böyüməsinə səbəb ola bilər.
Cəhalətə qarşı fərdi mübarizə yolları
Hər bir fərd cəhalətlə mübarizəyə özündən başlamalıdır. Müntəzəm kitab oxumaq, müxtəlif mənbələrdən məlumat toplamaq, fərqli fikirləri dinləmək və təhlil etmək əsas addımlardandır. Elmə, sənətə və mədəniyyətə maraq göstərmək insanın baxışını genişləndirir.
Valideynlər uşaqlarına tənqidi düşüncə və sorğu qabiliyyəti aşılamaqla onların cəhalətdən uzaq böyüməsinə kömək edə bilərlər. Müəllimlər və ziyalılar isə cəmiyyətin maariflənməsində əsas rol oynayır. Media qurumları da öz üzərinə böyük məsuliyyət götürməli, yanlış və cəhaləti yayan informasiyalara yer verməməlidir.
Cəhalət insan həyatında və cəmiyyətlərdə dərin izlər buraxan, inkişafın qarşısını alan və təhlükəli nəticələrə səbəb olan bir fenomendir. Onunla mübarizə yalnız fərdi deyil, kollektiv məsuliyyət tələb edir. Tarix, din, elm və müasir texnologiyalar bu mübarizədə mühüm rol oynaya bilər. Cəhaləti aradan qaldırmaq üçün təhsilin gücünə, düzgün informasiya yayımına və insan təfəkkürünün inkişafına ciddi şəkildə önəm verilməlidir. Yalnız bu yolla cəhalətin yaratdığı fəsadların qarşısını almaq və maarifli bir cəmiyyət qurmaq mümkündür.
Ən Çox Verilən Suallar
Cəhalət biliyin yoxluğu, dərin düşüncə və elmi təfəkkürdən uzaq qalma halıdır. Ərəb mənşəlidir və bilməmək, dərk etməmək anlamını daşıyır.
Savadsızlıq oxuyub-yazma bilməməkdir, cəhalət isə ümumilikdə elmdən və obyektiv bilikdən uzaq qalma halıdır. Savadlı insan da cəhalətli ola bilər.
Fərdi, kütləvi, dini, texnoloji və təxribatçı cəhalət kimi növləri mövcuddur.
Cəhalət cəmiyyətdə dözümsüzlük, hüquq pozuntuları, irəliləyişin dayanması və sosial gərginlik kimi nəticələr yaradır.
Əslində, dinlər cəhaləti rədd edir. Lakin bəzən din yanlış şəkildə anlaşılıb cəhalətlə qarışdırılır.
Təhsil, mütaliə, düzgün informasiya mənbələri, tənqidi düşüncə və sosial maarifləndirmə cəhalətlə mübarizədə əsas vasitələrdir.
Tarixdə cəhalət ya məlumat məhdudluğu, ya da siyasi-dini məqsədlərlə qəsdən yayılmışdır.
Dövlət təhsil siyasətini gücləndirməli, maarifləndirici layihələr həyata keçirməlidir.
Texnologiyadan istifadə bacarığının olmaması, rəqəmsal aləmdə özünü inkişaf etdirməməkdir.
Öyrənmək, fərqli fikirlərə açıq olmaq, tənqidi düşünmək və məlumatlı olmaq cəhalətdən qorunmanın yollarıdır.
