Cəhrə, iplik əldə etmək üçün istifadə olunan ənənəvi əyirici alətdir və əsrlər boyu Azərbaycan mədəniyyətində mühüm yer tutmuşdur. Tarixi çox qədim dövrlərə, hələ sənaye inqilabı başlamamışdan əvvəlki illərə gedib çıxır. Xüsusilə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan ailələrdə evdə geyim, xalça, kilim və digər tekstil məmulatları hazırlamaq üçün cəhrədən geniş istifadə olunub. Cəhrə həm məişət, həm də sənət baxımından xalq həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Bu alət, pambıq, yun, kətan kimi təbii lifləri ipliyə çevirmək üçün sadə, lakin səmərəli bir mexanizmə sahibdir. Cəhrə həm mexaniki quruluşu, həm də istifadəsində tələb olunan bacarıqla diqqət çəkir. Onun işlədilməsi müəyyən texnika və təcrübə tələb edir, buna görə də qədimdə bu işi bacaran qadınlar xüsusi hörmət görərdilər. Əl əməyinin yüksək qiymətləndirildiyi dövrlərdə cəhrə yalnız istehsalat vasitəsi deyil, həm də ailə mirası kimi nəsildən-nəslə ötürülən dəyərli bir əşya idi. Azərbaycan xalçaçılığının inkişafında cəhrənin rolu xüsusilə böyük olmuşdur, çünki yüksək keyfiyyətli ipliklər olmadan xalça toxuculuğunda arzu olunan nəticə əldə etmək mümkün deyildi. Müasir dövrdə isə cəhrə əsasən dekorativ məqsədlərlə saxlanılır və muzeylərdə, etnoqrafik guşələrdə nümayiş etdirilir. Lakin bəzi bölgələrdə hələ də ənənəvi üsullarla iplik əyirmə işləri davam etdirilir və bu proses folklorun canlı bir hissəsi kimi qorunur. Cəhrə həm tarixi irsimizin, həm də zəhmətkeş həyat tərzimizin simvolu olaraq mədəni yaddaşımızda qalmaqdadır.
Cəhrənin tarixi mənşəyi
Cəhrənin tarixi minilliklər əvvəlki əyirici alətlərdən başlayır. Qədim mədəniyyətlərdə əl ilə əyirmə prosesi çox sadə idi və əsasən çubuqlar və daş çəkilər vasitəsilə aparılırdı. Zamanla texnologiya təkmilləşdi və fırlanan mexanizm əsasında işləyən cəhrə yarandı. Orta əsrlərdə Azərbaycan bölgələrində cəhrə istehsalı və istifadəsi geniş yayılmışdı. O, əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən ailələrin gündəlik həyatında mühüm yer tuturdu.
Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, iplik əyirmə mədəniyyəti Azərbaycanda ən azı 2000 il əvvələ aiddir. Xüsusilə Quba, Şəki, Gəncə və Qarabağ kimi bölgələrdə cəhrə geniş istifadə olunurdu. Bu bölgələrdə toxuculuq və xalçaçılıq sənətinin inkişafı cəhrənin əhəmiyyətini daha da artırmışdır.
Cəhrənin düzəlmə qaydası
Cəhrənin düzəlməsi üçün əsas material ağacdır. Ən çox möhkəm və uzunömürlü olması üçün qoz, palıd və ya fıstıq kimi sərt ağac növlərindən istifadə edilir. Usta əvvəlcə ağacı seçərək qurudur ki, sonrakı illərdə çat verməsin. Qurudulmuş ağac dəzgah üzərində ölçülərinə uyğun olaraq kəsilir və formalaşdırılır. Cəhrənin gövdə hissəsi düz, davamlı və işlək olmalıdır, buna görə də ən nazik hissələr belə diqqətlə yonulur. Sonrakı mərhələdə ox və fırlanma hissələri hazırlanır. Bu hissələrin düzgün düzülməsi vacibdir, çünki ipliyin bərabər və rahat fırlanması məhz bu mexanizmin dəqiqliyindən asılıdır. Hər bir hissə hazırlanandan sonra onlar birləşdirilir və mexaniki sınaqdan keçirilir.
İşləmə prosesində cəhrənin səthinə xüsusi emal edilir. Əvvəlcə kənarları yumşaldılır və səthlər cilalanır ki, istifadə zamanı iplik cırılmasın və əl zədələnməsin. Daha sonra taxtanın qorunması üçün kətan yağı, bal mumundan hazırlanmış qarışıq və ya təbii lak sürtülür. Bu həm alətin uzunömürlü olmasını təmin edir, həm də ona gözəl bir parlaqlıq verir. Son mərhələdə isə cəhrənin oxuna iplik bərkidilir və fırlanma sınağı aparılır. Əgər hərəkət hamar və axıcıdırsa, deməli, cəhrə istifadəyə tam hazırdır. Ustalar çox vaxt cəhrənin üzərinə naxışlar, oyma bəzəklər də əlavə edərək ona həm estetik, həm də milli mədəniyyətə uyğun görünüş qazandırırlar.
Cəhrənin quruluşu və hissələri
Cəhrə sadə görünüşünə baxmayaraq, müəyyən mexaniki prinsiplərə əsaslanır. Onun əsas hissələrinə fırlanan təkər, ox, ayaq pedalı və ip tutma hissəsi daxildir. Təkərin fırlanması nəticəsində ox hərəkətə gəlir və liflər burularaq ipliyə çevrilir. Bu proses həm bədən gücü, həm də əl bacarığı tələb edir.
Ənənəvi cəhrələr əsasən ağacdan hazırlanırdı, çünki bu material həm möhkəm, həm də işləmək üçün əlverişli idi. Hazırlanma prosesində ustalar ağacın quruluşuna, elastikliyinə və davamlılığına xüsusi diqqət yetirirdilər. Hissələrin bir-birinə uyğun şəkildə yığılması cəhrənin keyfiyyətinə birbaşa təsir edirdi.
Cədvəl – Cəhrənin əsas növləri və istifadə sahələri
| Növü | İstifadə sahəsi | Materialı | Xüsusiyyəti |
|---|---|---|---|
| Əl cəhrəsi | Kiçik miqyaslı iplik əyirmə | Ağac | Sadə quruluşlu, daşına bilən |
| Ayaqlı cəhrə | Davamlı iplik istehsalı | Ağac-metal | Ayaq pedalı ilə işləyir |
| Mexaniki cəhrə | Kütləvi istehsalat | Metal | Daha sürətli və məhsuldar |
| Dekorativ cəhrə | Muzey və ev dekorasiyası | Ağac | Əl işi naxışlı |
Cəhrə əsrlər boyu Azərbaycan xalqının məişətində mühüm yer tutmuş, həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan əvəzsiz əhəmiyyət kəsb etmişdir. Onun vasitəsilə hazırlanan ipliklər xalçaçılıqdan geyim istehsalına qədər bir çox sahədə istifadə olunmuşdur. Cəhrə, sadəcə bir istehsal aləti deyil, həm də zəhmətin, səbrin və sənətkarlığın simvoludur. Ənənəvi ailə təsərrüfatlarının ayrılmaz hissəsi olmuş bu alət, nəsillər boyu əmanət kimi qorunmuşdur. Müasir dövrdə sənaye texnologiyaları cəhrənin gündəlik istifadəsini azaltsa da, onun tarixi dəyəri və folklorik əhəmiyyəti qorunub saxlanılır. Muzeylərdə, sərgilərdə və xalq sənəti festivallarında nümayiş etdirilən cəhrə, gənc nəsillərə ənənələrimizi tanıtmaq üçün mühüm vasitədir. Eyni zamanda bəzi kəndlərdə hələ də cəhrə ilə iplik əyirmə prosesi həyata keçirilir ki, bu da canlı mədəni irsin bir nümunəsidir. Tarixi əhəmiyyətinə görə cəhrə, Azərbaycan etnoqrafiyasının öyrənilməsində mühüm mənbədir. Gələcəkdə bu alətin texnoloji və dizayn baxımından tədqiqi, həm də xalq sənəti turizmi üçün yeni imkanlar aça bilər. Cəhrə, tarixlə bu gün arasında körpü rolunu oynayan dəyərli bir irs nümunəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cəhrə qədim dövrlərdən istifadə olunan əl alətidir və əsasən yun və ya pambığın ipə çevrilməsi üçün işlədilir. Onun köməyi ilə liflər bükülərək möhkəm ip hazırlanır.
Cəhrə adətən taxta materialdan hazırlanır. Bəzi hallarda onun bəzi hissələri dəmir və ya mis elementlərlə möhkəmləndirilir ki, davamlılığı artsın.
Cəhrə əsasən Azərbaycanın kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan bölgələrində, xüsusən də xalçaçılıq ənənəsi olan yerlərdə geniş yayılıb. Qarabağ, Quba, Şəki kimi bölgələrdə bu alət məşhurdur.
Cəhrə liflərin bükülməsi və burulması yolu ilə iplik əldə etməyə əsaslanır. Əllə çevrilən hissə lifləri davamlı şəkildə burur və hamar ip alınır.
Tarixi mənbələr göstərir ki, cəhrə minilliklər əvvəl icad olunub və əsrlər boyu insanların gündəlik məişətində mühüm rol oynayıb. Xüsusilə sənətkarlıq və toxuculuqla məşğul olan cəmiyyətlərdə geniş yayılıb.
Bəli, bəzi kənd yerlərində və əl işləri ilə məşğul olan sənətkarlar hələ də cəhrədən istifadə edirlər. Bu, həm də mədəni irsin qorunması baxımından vacibdir.
Cəhrə ilə hazırlanan iplik xalça toxuculuğunda, paltar tikilişində və digər toxuculuq məhsullarında istifadə olunur. Əl ilə hazırlanmış ipliklər daha davamlı və təbii olur.
Cəhrə əsasən fırladıcı çarx, ip bükmə mili və dayaqlardan ibarətdir. Hər hissə iplik bükmə prosesində xüsusi funksiyanı yerinə yetirir.
Cəhrə hazırlamaq üçün ağac emalı bacarığı və dəqiq ölçü-müqayisə tələb olunur. Ənənəvi ustalar bu işi əllə və xüsusi alətlərlə həyata keçirirlər.
Cəhrə Azərbaycan xalqının zəhmətkeş həyat tərzini, əməyi və sənətkarlıq ənənələrini təcəssüm etdirir. O, həm də ailə içində əmək bölgüsünü və qadınların istehsalatdakı rolunu simvolizə edir.
