Azərbaycanın su hövzələrində və ümumilikdə dünyanın şirin sularında ən çox rast gəlinən balıq fəsilələrindən biri çəkikimilər (Cypriniformes) hesab olunur. Bu dəstə təkcə bioloji müxtəliflik baxımından deyil, həm də ekosistemlərin dayanıqlığı, insan qidası və balıqçılıq sənayesi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Çəkikimilər həm ekoloji, həm də iqtisadi cəhətdən ən geniş yayılmış və tədqiq olunan balıq dəstələrindən biridir. Onların biologiyası, morfologiyası, təkamül tarixi, populyasiya dinamikası və müxtəlif növlərin həyat tərzi balıqçılıq elminin, ekologiyanın və zoologiyanın əsas tədqiqat istiqamətlərindəndir. Azərbaycanda, eləcə də Avrasiya, Şimali Amerika və Afrika materiklərinin sularında çəkikimilər əsas trofik zəncirin mühüm bəndidir və bir çox yerli ekosistemdə dominant rol oynayır.
Çəkikimilər dəstəsinin elmi təsnifatı
Çəkikimilər (latınca Cypriniformes) sümüklü balıqlar sinfinə (Actinopterygii) aiddir. Onlar xüsusi bir dəstə kimi zoologiyada 19-cu əsrdən geniş şəkildə təsnif edilib. Bu dəstənin daxilində əsasən aşağıdakı fəsilələr fərqləndirilir:
- Çəkilər (Cyprinidae)
- Loççakimilər (Cobitidae)
- Balitoridlər (Balitoridae)
- Katostomidlər (Catostomidae)
- Psilorhynchidae və digər kiçik ailələr
Çəkikimilər dəstəsində 3000-dən artıq növ və 400-dən çox cins yer alır. Bu, bütün şirin su balıqları arasında ən böyük dəstələrdən biridir. Onların bir çoxu yalnız bir region üçün endemikdir, digərləri isə geniş yayılmışdır.
Çəkikimilər dəstəsinin morfoloji xüsusiyyətləri
Çəkikimilər bir sıra morfoloji xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu dəstəyə daxil olan balıqların bədəni adətən uzunsov, bəzən yastı, bəzən isə silindrik formadadır. Dəri pulcuqlarla örtülüdür, pulcuqların sayı və forması növdən-növə dəyişir. Çəkikimilərdə ağız strukturu çox fərqlidir: bir çox növdə ağız kənarında xüsusi “bığcıqlar” (sensor orqanlar) yerləşir ki, bu da dibi eşələməyə və qida axtarışına kömək edir.
Çəkikimilər dişsiz çənə quruluşuna malikdir, lakin onların udlaq dişləri güclü şəkildə inkişaf edib və qidanın xırdalanmasını təmin edir. Çox vaxt, udlaq dişlərinin forması növün əsas taksonomik əlamətlərindən sayılır.
Yüzmə pərləri, xüsusilə quyruq və döş pərləri, bu dəstənin növlərində fərqli şəkildə inkişaf edib və hərəkət üçün, bəzi hallarda isə torpaqda qazıntı aparmaq üçün uyğunlaşıb.
Çəkikimilər dəstəsinin ekoloji yayılması və biocoğrafiyası
Çəkikimilər, əsasən, şirin sulu göllərdə, çaylarda, axarlarda və bataqlıqlarda yaşayır. Onlar dəniz mühitinə demək olar ki, rast gəlinmir. Cypriniformes dünyanın bütün qitələrində, əsasən Avrasiya və Afrikada, qismən isə Şimali Amerikada yayılıb. Avstraliyada, Antarktidada və Cənubi Amerikada çəkikimilər təbii olaraq yoxdur, yalnız bəzi növlər süni şəkildə introduksiya olunub.
Çəkikimilər həm soyuq, həm də mülayim, subtropik və tropik iqlim qurşaqlarına uyğunlaşa bilir. Azərbaycanda Kür, Araz, Samur, Qanıx, Həkəri çaylarının, Mingəçevir, Şəmkir, Sərsəng, Ceyranbatan su anbarlarının, Böyük və Kiçik Qafqaz dağ çaylarının əsas faunasını çəkikimilər təşkil edir.
Çəkikimilər dəstəsinin bioloji və ekoloji əhəmiyyəti
Çəkikimilər şirin su ekosistemlərinin əsas biokütlə yaradan, qida zəncirinin əsas pillələrindən biridir. Onlar həm zooplankton, həm də su bitkiləri, müxtəlif onurğasızlarla qidalanır, eyni zamanda yırtıcı balıqlar və digər heyvanlar üçün əsas qida mənbəyidir.
Çəkikimilər su hövzələrində bioloji müxtəlifliyin qorunması, suyun ekoloji balansının saxlanması, çirklənmə ilə mübarizə və təbii filtrasiyanın təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Bu dəstənin bəzi növləri invaziv xüsusiyyətə malik olduğuna görə, yad ekosistemlərdə bəzən neqativ təsir göstərə bilər.
Çəkikimilər dəstəsində əsas növlər və onların fərqləndirici xüsusiyyətləri
Çəkikimilər dəstəsinə daxil olan ən tanınmış növlər aşağıdakılardır:
- Çəki (Cyprinus carpio): Azərbaycanda və dünyanın bir çox ölkəsində yayılmış, həm təbii, həm də akvakultura şəraitində yetişdirilən növdür. Bədəni qalın, pulcuqlu, ağız kənarında iki cüt bığcığı var.
- Sazan (Carassius carassius): Duzluğa və oksigen çatışmazlığına davamlı, tez çoxalan və çox yayılan növdür.
- Şam balığı (Barbus barbus): Uzunsov bədənli, çay axınlarında yaşayan növdür, ağız kənarında dörd bığcığı var.
- Çay balığı (Rutilus rutilus): Yastı bədənli, sürətlə böyüyən, daha çox qida bazasında dəyişkən olan növdür.
- Qızılbalıq (Carassius auratus): Akvarium və dekorativ məqsədlərlə yetişdirilən məşhur növdür.
- Loçça (Cobitis taenia): Uzun bədənli, qumlu və lil örtüklü dib sahələrində gizlənərək yaşayan kiçik ölçülü balıqdır.
Bəzi çəkikimilər ovlanmaya, intensiv təsərrüfat istifadəsinə və çirklənməyə qarşı həssasdır, bəziləri isə yüksək dözümlülüyü və invaziv qabiliyyəti ilə seçilir.
Çəkikimilər dəstəsinin həyat tərzi və qidalanma xüsusiyyətləri
Çəkikimilər müxtəlif həyat tərzinə malikdir. Bəzi növlər demək olar ki, bütün ömrünü dayaz çaylarda, bəziləri isə dərin göllərdə, bataqlıq və sazlıq ərazilərdə keçirir. Onların bir çoxu, xüsusilə çəki, sazan və şam balığı, çoxluqla dayaz sahələrdə yumurta qoymaq üçün kütləvi şəkildə yığılır.
Qidalanmaya gəlincə, çəkikimilər alçaq trofik səviyyədədirlər: zooplankton, su həşəratları, yosunlar, su bitkiləri və bəzən kiçik xərçəngkimilərlə qidalanırlar. Bəzi növlər daha çox bitki mənşəli qida üstünlük verir, bəziləri isə heyvani mənşəli qidaya üstünlük verir.
Çəkikimilər və balıqçılıq, akvakultura, iqtisadi əhəmiyyət
Çəkikimilər balıqçılıqda və sənaye akvakulturada əsas yer tutur. Azərbaycanda Mingəçevir, Şəmkir, Sərsəng kimi su anbarlarında və çaylarda illik balıq məhsulunun böyük hissəsi çəkikimilərin payına düşür. Ən çox ovlanan və yetişdirilən növlər çəki və sazan, həmçinin onların hibridləridir.
Çəkikimilər həm yerli, həm də ixrac yönümlü balıqçılıq üçün əhəmiyyətlidir, onların ətinin qidalılıq və ləzzət dərəcəsi yüksəkdir. Çəkikimilər həmçinin idman balıqçılığında, akvarium və dekorativ balıqçılıqda geniş yayılıb.
Çəkikimilər üzərində aparılan seleksiya və süni artırma işləri onların məhsuldarlığının artırılmasına, xəstəliklərə və ekoloji faktor dəyişikliklərinə daha dözümlü sortların alınmasına imkan yaradır.
Çəkikimilər dəstəsinin qorunması və təbiətdə rolu
Çəkikimilər populyasiyalarının qorunması üçün bir sıra tədbirlər vacibdir. Su hövzələrinin çirklənməsi, çayların tənzimlənməsi, intensiv balıq ovu və qeyri-qanuni balıqçılıq bir çox növ üçün təhlükə yaradır. Bəzi çəkikimilər artıq Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqının Qırmızı Siyahısına daxil edilib.
Ekosistemlərdə çəkikimilər həm trofik zəncirdə əsas qida mənbəyi, həm də müxtəlif növlərin yayılmasında bioloji balansı qoruyan əsas canlılardan biridir. Onların populyasiyası tənzimləyici funksiyaya malikdir və su mühitində həyatın saxlanmasında xüsusi rol oynayır.
Çəkikimilər dəstəsinin taksonomik bölünməsi
Çəkikimilər dəstəsinin əsas fəsilələri və onların tipik nümayəndələri aşağıdakı cədvəldə ümumiləşdirilib:
| Fəsilə | Tipik növlər | Əsas xüsusiyyətlər |
|---|---|---|
| Cyprinidae | Çəki, Sazan, Qızılbalıq | Geniş yayılmış, böyük növlər |
| Cobitidae | Loçça | Kiçik, dibdə yaşayan balıqlar |
| Balitoridae | Dağ çaylarında yaşayan | Axınlı suya uyğunlaşma |
| Catostomidae | Şimali Amerika suckerləri | Güclü udlaq dişləri, dibi eşələmə |
Hər bir fəsilənin öz ekoloji nişləri, qida davranışı və morfoloji xüsusiyyətləri var.
Çəkikimilər su hövzələrinin ekoloji vəziyyətinin göstəricisi kimi istifadə olunur. Onların populyasiya dinamikası, biomüxtəlifliyi və fizioloji vəziyyəti suyun keyfiyyətinə, çirklənmə səviyyəsinə, bioloji tarazlığa birbaşa təsir edir. Ekoloqlar və hidrobioloqlar çəkikimiləri müşahidə etməklə su hövzələrinin bərpası və davamlı idarə olunması üçün tədbirlər planı hazırlayırlar.
Çəkikimilər haqqında əsas xüsusiyyətləri
Morfologiya:
Ağız bığcıqları, dişsiz çənələr və güclü udlaq dişləri, uzunsov və ya yastı bədən, müxtəlif ölçülü pulcuqlar.
Ekologiya:
Əsasən şirin suda, müxtəlif iqlim qurşaqlarında, hər cür su hövzəsində yayılma, qida zəncirinin aşağı və orta səviyyələrində yerləşmə.
Təsərrüfat əhəmiyyəti:
Qida mənbəyi, balıqçılıq və akvakulturada əsas rolu, ekoloji göstərici funksiyası.
Təhlükələr:
Su çirkliliyi, intensiv balıq ovu, invaziv növlər, yaşayış arealının məhdudlaşması.
Çəkikimilər dəstəsi planetin ən zəngin və ən geniş yayılmış şirin su balıq qruplarından biridir. Onlar təkcə təbiətin deyil, həm də insan cəmiyyətinin, iqtisadiyyatın, qida təhlükəsizliyinin və ekoloji balansın mühüm hissəsidir. Çəkikimilər balıqçılıqda, təbiətin mühafizəsində, ekoloji monitorinqdə, elmi tədqiqat və bioloji tədrisdə əvəzolunmazdır. Bu dəstənin davamlı idarə olunması və qorunması, Azərbaycanın və dünyanın su hövzələrinin bioloji müxtəlifliyinin, ekosistemlərin dayanıqlığının təminatçısıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Çəkikimilər – şirin sularda yayılmış, sümüklü balıqlar sinfinə daxil olan, dünya üzrə 3000-dən artıq növü və 400-dən çox cinsi əhatə edən böyük balıq dəstəsidir. Azərbaycanda da onların bir çox növünə rast gəlinir.
Çəki (Cyprinus carpio), sazan (Carassius carassius), şam balığı (Barbus barbus), çay balığı (Rutilus rutilus), loçça (Cobitis taenia) və qızılbalıq (Carassius auratus) bu dəstənin ən tanınmış nümayəndələrindəndir.
Çəkikimilər əsasən şirin sulu çaylarda, göllərdə, su anbarlarında və bataqlıqlarda yaşayır. Avrasiya, Afrika və Şimali Amerikanın müxtəlif bölgələrində geniş yayılıb.
Çəkikimilərdə ağız kənarında bığcıqlar, dişsiz çənələr, güclü udlaq dişləri, müxtəlif bədən forması və pulcuq strukturları əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərdir.
Çəkikimilər zooplankton, su həşəratları, yosunlar, su bitkiləri və bəzən xırda xərçəngkimilərlə qidalanır. Qidalanma tərzi növdən-növə dəyişir.
Çəkikimilər balıqçılıq sənayesi, akvakultura və qida sənayesi üçün əsas əhəmiyyət daşıyan balıq qrupudur. Azərbaycanda balıq məhsullarının böyük hissəsini bu dəstənin növləri təşkil edir.
Su çirklənməsi, intensiv və qeyri-qanuni balıq ovu, yaşayış arealının məhdudlaşması, invaziv növlər və ekosistemdəki tarazlığın pozulması çəkikimilərin bəzi növlərinə təhlükə yaradır.
Çəkikimilər qida zəncirinin əsas hissəsidir, suyun bioloji müxtəlifliyinin qorunmasında, təbii filtrasiya və ekoloji balansın təmin edilməsində mühüm rol oynayır.
Kür və Araz çayları, Mingəçevir, Şəmkir və digər su anbarları, Böyük və Kiçik Qafqaz çayları çəkikimilərin ən çox yayıldığı hövzələrdir.
Bəli, ekoloqlar və hidrobioloqlar çəkikimiləri mütəmadi olaraq monitorinq edir, bəzi növlər üçün xüsusi mühafizə tədbirləri həyata keçirilir və qanunvericiliklə qorunur.
