Bəşər sivilizasiyasının inkişafı ilə yanaşı, insanın təbiətə və kainata marağı da artıb. Tarix boyu alimlər, səyyahlar və filosoflar dünya qanunlarının, xüsusilə də ağırlıq və çəkisizlik kimi təməl fiziki hadisələrin mahiyyətini öyrənməyə çalışıblar. Çəkisizlik anlayışı həm təbiətşünaslıqda, həm də texniki elmlərdə xüsusi yer tutur. İnsan bədəninin, cisimlərin, maye və qazların çəkisizliyə məruz qaldığı vəziyyətlər ilk baxışdan sadə təsəvvür yaratsa da, bu fenomenin arxasında mürəkkəb qanunlar və bir sıra maraqlı hadisələr dayanır. Çəkisizlik təkcə kosmosda deyil, yer üzündə də müəyyən şərtlər daxilində müşahidə oluna bilər. Bu anlayış yalnız elm adamları və kosmonavtlar üçün deyil, gündəlik həyat, texnologiya, tibbi və bioloji tədqiqatlar üçün də vacibdir. Çəkisizlik təbiət qanunlarının fundamental təzahürlərindən biri kimi insanın bilik sərhədlərini genişləndirən mühüm hadisələrdən hesab edilir.
Çəkisizlik nədir?
Çəkisizlik – cisimlər üzərində çəki qüvvəsinin ya tamamilə, ya da qismən yoxa çıxması, yəni çəki hissinin aradan qalxmasıdır. Fizikada çəki – cismin dayaq və ya asqıya göstərdiyi təzyiq qüvvəsi kimi təyin edilir. Bu qüvvə qravitasiya nəticəsində yaranır və Yer səthində insan və əşyalar daim öz ağırlığını hiss edir.
Çəkisizlik hadisəsi isə cismin çəki qüvvəsinin sıfırlandığı, yəni dayaq və ya asqı üzərində təzyiq göstərmədiyi vəziyyətdir. Bu zaman cisim və ya insan yalnız qravitasiya sahəsində sərbəst düşür və çəki hissi olmur. Kosmik stansiyalarda, orbitdə dövr edən peyklərdə və bəzi xüsusi təcrübələrdə məhz bu vəziyyət müşahidə edilir.
Çəkisizlik və qravitasiya
Çəkisizliklə qravitasiya arasında birbaşa əlaqə var. Qravitasiya – cismin Yer tərəfindən cəzb edilməsini təmin edən fundamental təbiət qüvvəsidir. Yer səthində və yaxınlığında bütün cisimlərə qravitasiya qüvvəsi təsir edir və çəki də məhz bu qüvvə nəticəsində yaranır.
Çəkisizlik vəziyyətində isə cismin qravitasiya qüvvəsi tərəfindən hərəkətə gətirilməsi və bu qüvvənin dayaq və ya asqıya ötürülməməsi əsas rol oynayır. Yəni, insan və ya obyekt sərbəst düşürsə, onun çəki qüvvəsi hiss olunmur, çünki dayaq qüvvəsi sıfır olur. Lakin qravitasiya qüvvəsi tamamilə yox olmur, sadəcə olaraq, hərəkət edən obyekt həmin sahədə çəki hiss etmir.
Çəkisizliyin yaranma halları və növləri
Çəkisizlik bir neçə əsas halda müşahidə oluna bilər:
- Kosmosda orbit hərəkəti: Kosmik gəmilər və astronavtlar Yer ətrafında orbitdə dövr edərkən, onlar daimi olaraq Yerə doğru sərbəst düşür, lakin eyni zamanda üfüqi istiqamətdə hərəkət edirlər. Bu iki hərəkətin birləşməsi nəticəsində çəkisizlik vəziyyəti yaranır.
- Sərbəst düşmə: Yuxarıdan buraxılmış və ya hər hansı platformadan sərbəst buraxılan cisimlər qısa müddətə çəkisiz vəziyyətdə olurlar.
- Təyyarə parabolik uçuşu (parabolic flight): Xüsusi laboratoriya təyyarələri müəyyən trayektoriya ilə uçarkən, içəridə çəkisizlik imitasiyası yarada bilir.
- Bəzi atraksion və eksperimentlər: Qısa müddətli sərbəst düşmə şəraiti yaradan qurğularda da çəkisizlik hiss oluna bilər.
Çəkisizliyin tam və qismən formaları var. Məsələn, kosmosda tam, yer üzündə bəzi eksperimentlərdə isə qismən çəkisizlik əldə edilir.
Çəkisizliyin insan orqanizminə təsiri
Çəkisizlik şəraitində insan orqanizmi bir sıra qeyri-adi dəyişikliklərə məruz qalır. Qısa müddətli çəkisizlik adətən xüsusi fiziki narahatlıq yaratmır. Lakin uzun müddət çəkisizlikdə qalmaq bir sıra fizioloji və biokimyəvi dəyişikliklərə səbəb olur:
- Əzələ və sümük kütləsinin azalması
- Qan dövranı və ürək fəaliyyətinin dəyişməsi
- Vestibulyar aparatın pozulması və “kosmik xəstəlik” simptomları
- Daxili orqanların yerdəyişməsi və ağırlıq mərkəzinin dəyişməsi
- Qan və maye bədən boyunca bərabər paylaşılır, üz və başda şişkinlik yaranır
Uzunmüddətli ekspedisiyalarda kosmonavtların sağlamlığının qorunması üçün xüsusi idman proqramları, pəhriz və tibbi nəzarət sistemi hazırlanır.
Çəkisizlik şəraitində gündəlik həyat və fəaliyyət
Çəkisiz mühitdə adi həyat şərtləri tamamilə dəyişir. Astronavtların kosmik stansiyada yemək yeməsi, su içməsi, yatması, işləməsi və gigiyena qaydalarına riayət etməsi üçün xüsusi texnologiyalar və avadanlıqlar hazırlanır. Məsələn:
- Su və qida mikroqravitasiya şəraitində xüsusi paketlərdə saxlanılır.
- Mayelər qabdan tökülmür, onlar top şəkilli olur və səth gərginliyinin təsiri ilə bir yerdə qalır.
- Yuxu üçün bədən kəmərlə yatağa və ya divara bərkidilir.
- Hərəkət əsasən əl və ayaq dəstəklərindən istifadə etməklə mümkündür.
- Təmizlik üçün vakuum cihazları və xüsusi salfetlərdən istifadə olunur.
Bu şəraitdə insan beyni və əzələləri tamamilə fərqli sistem üzrə işləyir, tarazlıq duyğusu tez-tez pozulur və gündəlik həyatın bütün sahələrində adaptasiya tələb olunur.
Çəkisizliyin texnologiyada və elmdə tətbiq sahələri
Çəkisizlik şəraitinin təkrarı və öyrənilməsi bir çox elmi və texnoloji tədqiqatlar üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bunlara daxildir:
- Yeni dərman və bioloji preparatların hazırlanması
- Hüceyrə bölünməsi və genetik tədqiqatlar
- Yeni materialların və kristalların sintezi
- Fiziki və kimyəvi reaksiyaların öyrənilməsi
- Aerokosmik texnologiyaların sınaqları
Kosmik stansiyalarda aparılan minlərlə eksperiment çəkisizliyin bəşəriyyətin texnoloji tərəqqisinə böyük töhfə verdiyini göstərir.
Çəkisizlikdə maye və bərk cisimlərin davranışı
Çəkisizlik şəraitində mayelərin və bərk cisimlərin davranışı Yer səthindən fərqlənir. Mayelər sərbəst şəkildə üzərək sferik formalar alır. Qablar çevrildikdə maye axmır, səth gərginliyi onları bir yerdə saxlayır. Bərk cisimlər havada asılı vəziyyətdə qalır və hərəkət vektoruna görə istiqamət alır.
Bu şəraitdə müxtəlif mexanizmlərin, texniki qurğuların və tibbi cihazların sınaqdan keçirilməsi, gələcəkdə kosmik ekspedisiyaların planlaşdırılması üçün vacibdir.
Çəkisizlik və idmanda, reabilitasiyada tətbiqlər
Çəkisizliyin imitasiya olunduğu sualtı məşqlər və ya xüsusi trenajorlar bəzi xəstəliklərin reabilitasiyasında, eləcə də idmançıların fiziki hazırlığında istifadə olunur. Suda üzmək qismən çəkisizlik təəssüratı yaradır və onurğa, oynaq və əzələ zədələrinin bərpasında mühüm rol oynayır. Bu sahədə aparılan elmi tədqiqatlar yeni fizioterapiya və idman texnikalarının yaradılmasına imkan verir.
Çəkisizliyin gündəlik həyatda imitasiyası və psixoloji təsiri
Yerdə çəkisizliyin imitasiyası üçün parabolik uçuşlar, trenajorlar və xüsusi laboratoriyalar hazırlanır. Bəzi atraksion və əyləncə parklarında da qısa müddətli çəkisizlik effekti yaradan qurğulardan istifadə olunur. Bu hiss insan psixikasına və bədənə həm maraqlı, həm də bəzən narahatedici təsir göstərir. “Çəkisiz qalmaq” ifadəsi bəzən məcazi mənada da istifadə olunur, insanın yüngüllük, sərbəstlik hissini təsvir edir.
Çəkisizlik və onun əsas müşahidə halları
| Hal | Təsviri |
|---|---|
| Kosmik orbitdə | Astronavt və peyklərin daimi çəkisizliyi |
| Sərbəst düşmə | Qısa müddətli çəkisizlik hissi |
| Parabolik təyyarə uçuşu | Laboratoriya şəraitində çəkisizlik imitasiyası |
| Su altında üzmə | Qismən çəkisizlik təəssüratı |
| Atraksion və trenajorlar | Qısa müddətli, imitasiya olunan vəziyyətlər |
Çəkisizlik insan təfəkkürünün və elmi marağının ən sirli və maraqlı hadisələrindən biridir. Bu fenomen, yalnız kosmik səfərlərdə deyil, gündəlik həyat, tibbi reabilitasiya, yeni texnologiyalar və elmi kəşflərdə də böyük rol oynayır. Çəkisizlik fenomeninin öyrənilməsi, insan orqanizminin, texnikanın və elm dünyasının imkanlarını genişləndirən, kainatın fundamental qanunlarını anlamağa kömək edən əvəzsiz bir sahədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Çəkisizlik – cisimlərin və canlıların çəki hissini tam və ya qismən itirdiyi vəziyyətdir. Bu, əsasən cisimlər sərbəst düşərkən və ya orbitdə Yer ətrafında dövr edərkən dayaq və ya asqıya təzyiq qüvvəsinin yoxa çıxması ilə baş verir.
Çəkisizlik şəraitində əzələ və sümük kütləsi azalır, qan dövranı və ürək fəaliyyəti dəyişir, mayelər bədəndə bərabər paylaşır, vestibulyar aparat pozula bilər və uzun müddət çəkisizlikdə sağlamlıq problemləri yaranır.
Çəkisizlik əsasən kosmosda, orbitdə olan kosmik stansiyalarda və peyklərdə müşahidə edilir. Yer səthində qısa müddətə sərbəst düşmə və xüsusi təyyarə uçuşları ilə imitasiya oluna bilər.
Çəkisizlik şəraitində yemək yemək, su içmək, yatmaq, hərəkət və gigiyena tam fərqli texnologiya və metodlarla həyata keçirilir, mayelər sferik forma alır, bədən xüsusi kəmərlərlə sabitlənir.
Çəkisizlik şəraitində yeni dərmanlar və bioloji preparatlar hazırlanır, materiallar və kristallar sintez edilir, fiziki və kimyəvi reaksiyalar tədqiq edilir, tibbi və genetik tədqiqatlar aparılır.
Xüsusi təyyarələrin parabolik uçuşlarında, atraksion və laborator trenajorlarda, sualtı məşqlərdə və sərbəst düşmə qurğularında çəkisizlik qısa müddətə imitasiyası olunur.
Qravitasiya – cismləri Yerə çəkən qüvvədir, çəkisizlik isə bu qüvvənin dayaq və ya asqıya ötürülmədiyi, yəni çəki hissinin olmadığı vəziyyətdir. Çəkisizlikdə qravitasiya tam yox olmur.
Çəkisizlikdə tarazlıq duyğusu pozulur, adaptasiya və stress yaşana bilər. İnsan beyini və orqanizmi yeni şəraitə uyğunlaşmalı olur, bəzən “kosmik xəstəlik” simptomları baş verir.
Mayelər qabdan axmır, top və ya damcı kimi bir yerdə qalır. Bərk cisimlər isə hərəkət vektoruna görə asılı vəziyyətdə qalır, havada sərbəst üzür.
Bəli, bəzi atraksionlarda, xüsusi təyyarə və laboratoriyalarda, sualtı trenajorlarda qısa müddətli çəkisizlik effekti yaratmaq mümkündür.
