Çəltik : Düyü Növləri, Əkin Texnologiyası

Çəltik – əsasən düyü istehsalı üçün yetişdirilən, birillik, suyu sevən kənd təsərrüfatı bitkisidir. Latınca adı Oryza sativa olan bu bitki Poaceae (taxılkimilər) fəsiləsinə aiddir. Çəltik sahələri su ilə örtülmüş, xüsusi hazırlanmış torpaqlarda becərilir. Onun kökü torpaqda, gövdəsi isə suyun səthinə qədər uzanaraq inkişaf edir. Boyu orta hesabla 60–150 sm-ə çata bilər və sünbülvari çiçəklər verir. Düyü isə bu çiçəklərdən əmələ gələn toxumun emal olunmuş formasıdır.

Bitki istiliyi və nəmi sevən bir quruluşa malikdir. Çəltik becərilməsi zamanı su tənzimləməsi çox vacibdir, çünki o, torpağın tərkibində olan duzların səthə çıxmasının qarşısını alır, alaq otlarının böyüməsini əngəlləyir və çəltik üçün ideal mühit yaradır. Bu xüsusiyyətlərinə görə, çəltik digər taxıllardan fərqli olaraq xüsusi aqrotexniki qaydalarla yetişdirilir.

Tarixi mənşə və dünyada yayılması

Çəltikçiliyin tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Arxeoloji qazıntılar və yazılı mənbələr göstərir ki, çəltik ilk dəfə Çin və Hindistan ərazilərində becərilmişdir. Buradan Orta Asiya və Yaxın Şərqə, daha sonra isə Avropa və Afrikaya yayılmışdır. Asiya ölkələri bu gün də çəltik istehsalında dünya liderləridir. Çin, Hindistan, İndoneziya və Vyetnam kimi ölkələr həm yüksək məhsuldarlıqla, həm də çeşid bolluğu ilə seçilirlər.

Azərbaycan ərazisində çəltikçiliyin tarixi orta əsrlərə qədər gedib çıxır. Xüsusilə Lənkəran və Astara bölgələrində yaşayan əhali qədimdən bu bitkini əsas dolanışıq mənbəyi kimi becərmişdir. Sovet dövründə isə bu sahəyə geniş dövlət dəstəyi verilmiş, kollektiv təsərrüfatlar yaradılmış və çəltikçilik iqtisadi cəhətdən daha sistemli şəkildə inkişaf etdirilmişdir.

Azərbaycanda çəltikçiliyin coğrafiyası

Azərbaycanın iqlim və torpaq xüsusiyyətləri çəltikçilik üçün əlverişli şərait yaradır. Ən məhsuldar bölgə Lənkəran-Astara zonasıdır. Burada illik yağıntının miqdarı və torpağın su tutma qabiliyyəti yüksəkdir ki, bu da çəltikçilik üçün optimal mühit deməkdir. Bununla yanaşı, Quba-Xaçmaz, Zaqatala-Balakən və Kür-Araz ovalığında da çəltik sahələri mövcuddur. İmişli, Sabirabad və Saatlı rayonlarında suvarma imkanları mövcud olduqda çəltikçilik uğurla inkişaf etdirilə bilir.

Bu bölgələrin torpaqları əsasən gil və allüvial tipli olduğu üçün suyu yaxşı saxlayır və çəltik üçün əlverişlidir. Eyni zamanda, mövcud kanallar və suvarma sistemləri bu bitkinin su tələbatını qarşılayır. Bu bölgələrdə çəltik əsasən ailə təsərrüfatları və kiçik fermerlər tərəfindən yetişdirilir.

Əkin texnologiyası və aqrotexniki qaydalar

Çəltik əkininə başlamazdan əvvəl torpağın hazırlanması vacibdir. Torpaq şumlanır, suya dözümlü hala gətirilir və səthi hamarlanır. Daha sonra toxumlar ya birbaşa sahəyə səpilir, ya da əvvəlcədən yetişdirilmiş tinglər sahəyə köçürülür. Ənənəvi üsulda toxumlar suda isladılır, sonra səpildikdən sonra sahə su ilə örtülür. Müasir metodlarda isə əkin kombaynla aparılır və mexanikləşdirilmiş suvarma sistemlərindən istifadə olunur.

Suvarma bu bitki üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Bitkinin inkişafının hər mərhələsində sahənin müəyyən dərəcədə su ilə örtülü olması vacibdir. Eyni zamanda, alaq otlarına qarşı mübarizə, gübrələmə və zərərvericilərə qarşı dərmanlama tədbirləri də mütəmadi şəkildə aparılmalıdır. Məhsul yığımı üçün bitkinin tam yetkinləşməsi gözlənilir. Biçin əsasən sentyabr-oktyabr aylarında həyata keçirilir.

Düyü növləri və yerli sortlar

Çəltikdən əldə edilən əsas məhsul düyüdür. Azərbaycanda müxtəlif düyü sortları becərilir. Yerli sortlar arasında Lənkəran düyüsü, Astara düyüsü, Hashemi və Cəlal kimi növlər seçilir. Bu sortlar dadı, ətri, bişmə keyfiyyəti və saxlanma xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Lənkəran düyüsü daha çox ləvəngi, plov və süfrə yeməklərində istifadə olunur.

Əlavə olaraq, ölkəyə xarici mənşəli sortlar da gətirilir və bəzi bölgələrdə sınaq məqsədilə əkilir. İran mənşəli Yasəmən və Pakistan mənşəli Basmati sortları da bazarda öz yerini tutub. Lakin yerli sortlar daha çox yerli iqlimə uyğunlaşmış, xəstəliklərə davamlı və yüksək keyfiyyətli hesab olunur.

İqtisadi əhəmiyyəti və məhsuldarlıq

Çəltikçilik Azərbaycanın kənd təsərrüfatında mühüm yer tutur. Hər hektardan orta hesabla 30–35 sentner məhsul alınır. Yaxşı aqrotexniki qulluq göstərilən sahələrdə bu rəqəm 50–60 sentnerə qədər yüksələ bilir. Çəltik emal olunduqdan sonra əlavə dəyər yaradan məhsul – düyü əldə edilir. Düyü həm daxili bazarda satılır, həm də ixrac olunur.

Lənkəran düyüsü Rusiya, Gürcüstan və ərəb ölkələrinə ixrac edilir. Daxili bazarda isə düyü əsasən Bakı və iri şəhərlərin bazarlarında yüksək qiymətə satılır. Bu sahə həm də kənd əhalisinin məşğulluğunun artırılmasında mühüm rol oynayır. Sezon ərzində minlərlə insan bu işə cəlb olunur.

Dövlət dəstəyi və inkişaf proqramları

Azərbaycan hökuməti çəltikçiliyin inkişafı üçün xüsusi proqramlar həyata keçirir. Hər hektar əkin sahəsinə görə subsidiya verilir. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və Aqrar Kredit və İnkişaf Agentliyi fermerlərə texnika, gübrə və toxum təminatında kömək edir. Bununla yanaşı, bəzi bölgələrdə yeni suvarma kanalları çəkilmiş və müasir emal müəssisələri istifadəyə verilmişdir.

Çəltikçilik üzrə ixtisaslaşmış texniki təlimlər, seminarlar təşkil edilir. Bu, fermerlərin bilik və bacarıqlarını artırmaq, məhsuldarlığı yüksəltmək məqsədi daşıyır. Eyni zamanda, yerli brend yaratmaq üçün Lənkəran və Astara düyüsünün sertifikatlaşdırılması istiqamətində addımlar atılır.

Çətinliklər və inkişaf imkanları

Çəltikçilik sahəsində əsas çətinliklərdən biri su çatışmazlığıdır. Suvarma sistemlərinin köhnəlməsi, bəzi ərazilərdə şoranlaşma və torpaq eroziyası məhsuldarlığa mənfi təsir edir. Eyni zamanda, texnikanın çatışmazlığı və əl əməyinin çoxluğu bu sahədə maliyyə xərclərini artırır.

Buna baxmayaraq, çəltikçilik sahəsində geniş inkişaf imkanları mövcuddur. Yeni məhsuldar sortların tətbiqi, damcı suvarma texnologiyasının təşviqi, yerli emal müəssisələrinin artırılması və marketinq fəaliyyətlərinin genişləndirilməsi bu sahənin gələcəyini təmin edə bilər.

Nəticə

Çəltik Azərbaycanın kənd təsərrüfatında həm tarixi, həm də iqtisadi baxımdan mühüm rol oynayan bir sahədir. Lənkəran, Astara, Quba və Kür-Araz bölgələrində bu sahənin inkişafı ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı, kənd yerlərində yaşayış səviyyəsini də yüksəltməkdədir. Dövlətin davamlı dəstəyi, fermerlərin təcrübəsinin artması və yeni texnologiyaların tətbiqi ilə çəltikçiliyin gələcəkdə daha yüksək səviyyəyə çatacağı gözlənilir. Yerli brendlərin formalaşması, ixrac potensialının artırılması və çəltikçilik üzrə ixtisaslaşmış elmi-tədqiqatların genişləndirilməsi bu sahənin strateji inkişafını təmin edə bilər.

Ən Çox Verilən Suallar