Cənubi Azərbaycan, coğrafi baxımdan İran İslam Respublikasının şimal-qərbində yerləşən, əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan tarixi və mədəni bir bölgədir. Bu bölgə Azərbaycan türklərinin min illərdir yaşadığı və milli kimliklərini qoruyub saxladığı əraziləri əhatə edir. Cənubi Azərbaycanın tarixi, yalnızca coğrafi sərhədlərlə deyil, həm də mədəni, dil və etnik bağlılıqla Şimali Azərbaycanla sıx tellərlə bağlıdır. Ərazidə əsasən Təbriz, Ərdəbil, Zəncan, Urmiya, Xoy, Marağa və digər böyük şəhərlər yerləşir.Bölgənin əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri onun İslam tarixində və türk-müsəlman dünyasında xüsusi yerə sahib olmasıdır. Burada yaranan klassik ədəbiyyat, incəsənət və elmi irs, həm İran daxilində, həm də ümumtürk dünyasında önəmli rol oynamışdır. Cənubi Azərbaycan həm siyasi, həm də mədəni baxımdan daim diqqət mərkəzində olmuş, müxtəlif dövrlərdə müstəqil xanlıqların və vilayətlərin mərkəzi kimi fəaliyyət göstərmişdir.XX əsrdə bölgədə baş verən hadisələr, xüsusilə 1945-46-cı illərdəki Milli Hökumət dövrü, Cənubi Azərbaycan tarixində dönüş nöqtələrindən biri olmuşdur. Bölgənin sakinləri uzun illərdir ana dilində təhsil, mədəniyyətin qorunması və milli haqların tanınması uğrunda mübarizə aparırlar. Bu reallıq, Cənubi Azərbaycanı yalnız bir coğrafi məkan kimi deyil, həm də bir milli ruh və ideya mərkəzi kimi qəbul etməyə əsas verir.
Tarixi köklər və etnik tərkib
Cənubi Azərbaycanın tarixi çox qədim dövrlərə dayanır. Bu ərazidə yaşayan əhali, xüsusilə də türkdilli tayfalar, tarix boyu bölgənin formalaşmasında əsas rol oynamışdır. Səlcuqlular, Elxanilər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular dövrlərində bölgə mədəni və siyasi baxımdan güclü mərkəz olmuşdur.
Etnik baxımdan əhali əsasən azərbaycanlı türklərdən ibarətdir. Onlar həm dil, həm mədəniyyət, həm də dini baxımdan bir-birilə sıx bağlıdırlar. Əsas dini mənsubiyyət şiə İslamıdır. Lakin bölgədə kürdlər, talışlar, ərəb azlıqları və digər etnik qruplar da yaşayır. Bu müxtəliflik, Cənubi Azərbaycanın etno-mədəni zənginliyini artırır.
Təbriz – bölgənin paytaxtı
Təbriz Cənubi Azərbaycanın ən böyük şəhəri və tarixi-mədəni mərkəzidir. Şəhər bir çox tarixi dövrlərdə İranın paytaxtı olmuş və iqtisadi, siyasi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Təbriz, həmçinin ədəbiyyat, memarlıq və sənət baxımından da zəngin irsə sahibdir.
Təbrizdə yerləşən məşhur Qapalı Bazar UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmişdir. Bu bazar tarix boyu regionun ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Şəhərdə çoxsaylı universitetlər, kitabxanalar, mədəniyyət mərkəzləri və muzeylər fəaliyyət göstərir. Bütün bunlar Təbrizi yalnız coğrafi deyil, həm də intellektual mərkəzə çevirir.
Dillər və mədəniyyət
Cənubi Azərbaycanda əsas danışıq dili Azərbaycan türkcəsidir. Lakin İranda rəsmi təhsil yalnız fars dilində aparıldığı üçün, türkcə rəsmi statusa malik deyil. Bu da əhalinin ana dilində təhsil almasına ciddi maneələr yaradır.Buna baxmayaraq, bölgədə şifahi və yazılı ədəbiyyat, xalq yaradıcılığı və musiqi vasitəsilə Azərbaycan türkcəsi qorunmaqdadır. Məclis ədəbiyyatı, dastanlar, aşıq sənəti və klassik şeir nümunələri bu dilin yaşamasında və inkişafında mühüm rol oynayır. Cənubi Azərbaycanda müstəqil kitab nəşri və mədəniyyət tədbirləri hələ də böyük maneələrlə üzləşsə də, bu sahədə fəaliyyəti davam etdirən çoxsaylı fəallar mövcuddur.
İqtisadi potensial və sənaye
Cənubi Azərbaycan iqtisadi baxımdan İranın ən mühüm bölgələrindən biri sayılır. Bölgənin əsas iqtisadi sahələri kənd təsərrüfatı, sənaye və ticarətdir. Urmiya gölü ətrafında kənd təsərrüfatı məhsulları geniş şəkildə istehsal olunur, xüsusilə də meyvəçilik və tərəvəzçilik sahələri inkişaf edib.Təbriz, Zəncan və Ərdəbil şəhərlərində iri sənaye müəssisələri fəaliyyət göstərir. Cənubi Azərbaycan, həm də İranın Türkiyə və Qafqazla ticarət əlaqələrində körpü rolunu oynayır. Yolların və dəmir yollarının bölgədən keçməsi bu baxımdan strateji əhəmiyyət kəsb edir.
Sosial vəziyyət və hüquqi məhdudiyyətlər
Bölgədə yaşayan azərbaycanlılar uzun illərdir milli və mədəni haqlar uğrunda mübarizə aparırlar. Onlar ana dilində təhsil, yerli idarəçilikdə təmsilçilik və mədəni irsin qorunmasını tələb edirlər. Təəssüf ki, bu tələblər çox zaman İranın mövcud siyasi rejimi tərəfindən qarşılanmır.
Sosial baxımdan isə bölgədə işsizlik səviyyəsi, xüsusilə də gənclər arasında, yüksəkdir. Təhsil sahəsində bölgələrarası bərabərsizlik, dövlət investisiyalarının qeyri-bərabər paylanması və hüquqi qeyri-şəffaflıq Cənubi Azərbaycan üçün mühüm problemlərdən biridir.
Urmiya gölünün ekoloji böhranı
Urmiya gölü Cənubi Azərbaycanın simvolu sayılır. Bir zamanlar dünyanın ən böyük duzlu göllərindən biri olan Urmiya gölü son onilliklərdə sürətlə kiçilməyə başlayıb. Bu, həm ekoloji, həm də iqtisadi fəsadlara yol açıb.Gölün quruması ətraf bölgədə mikroiqlimi dəyişdirib, kənd təsərrüfatına ziyan vurub və bir çox insanın köçməsinə səbəb olub. İran hökuməti gölün qorunması üçün bəzi layihələr hazırlasa da, bu təşəbbüslərin effektivliyi geniş şəkildə tənqid olunur. Yerli əhali və ekofəallar gölün bərpası üçün daha ciddi tədbirlər tələb edirlər.
Təhsil və maarifləndirmə sahəsi
Cənubi Azərbaycanda ali təhsil müəssisələri, xüsusilə Təbriz Universiteti və digər elmi-tədqiqat mərkəzləri, bölgənin intellektual səviyyəsini qoruyub saxlayır. Lakin ana dilində təhsil almaq hüququnun olmaması, gənclər arasında identiklik böhranı yaradır.Təhsil sahəsində qeyri-bərabərlik, dövlətin bölgələrə ayırdığı resursların fərqli paylanması və təhsil müəssisələrindəki idarəçilik problemləri inkişafın qarşısında duran əsas maneələrdəndir. Buna baxmayaraq, çoxsaylı mədəni fəallar və müəllimlər Azərbaycan dilini yaşatmaq üçün dərnəklər və qeyri-rəsmi kurslar təşkil edirlər.
Siyasi və milli hərəkatlar
Cənubi Azərbaycanda milli hərəkat XX əsrin əvvəllərindən bəri mövcuddur. Səttarxan, Bəhaəddin Şəkəki, Seyid Cəfər Pişəvəri kimi tarixi şəxsiyyətlər bu hərəkatın əsas simalarıdır. Xüsusilə 1945-46-cı illərdə formalaşan Azərbaycan Milli Hökuməti bölgənin tarixində önəmli hadisədir.Hazırda da bölgədə fəal olan çoxsaylı siyasi və mədəni təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Bu təşkilatlar ana dilində təhsil, mədəni haqlar, iqtisadi bərabərlik və demokratik hüquqlar üçün mübarizə aparırlar. Hökumət bu fəaliyyətlərə qarşı çox vaxt sərt reaksiyalar verir.
Cənubi Azərbaycan həm tarixi, həm mədəni, həm də siyasi baxımdan regionun ən mühüm bölgələrindən biridir. Burada yaşayan əhalinin dili, dini, adət-ənənələri və mədəni dəyərləri onu digər bölgələrdən fərqləndirir. Bu fərqlilik təkcə müxtəliflik göstəricisi deyil, həm də zənginlik mənbəyidir. Cənubi Azərbaycanın gələcəyi həm daxili siyasətdən, həm də bölgədəki ictimai fəallığın gücündən asılıdır. Əhalinin milli kimliyini qoruyub saxlaması və dil hüquqlarının müdafiəsi gələcək nəsillər üçün mühüm təməldir.
Bölgədəki təbii sərvətlər, intellektual potensial və strateji mövqe Cənubi Azərbaycanın inkişafına böyük imkanlar yaradır. Bu imkanların reallaşması üçün ədalətli idarəçilik, insan hüquqlarına hörmət və təhsildə bərabərlik vacib şərtlərdəndir. Əgər bu sahələrdə irəliləyiş əldə olunarsa, Cənubi Azərbaycan nəinki İran daxilində, hətta bütün regionda nümunəvi modelə çevrilə bilər.Tarixdən bu günə qədər bölgənin milli ruhu qorunub saxlanılıb və bu ruh hələ də canlıdır. Mədəniyyət, dil və tarix bilikləri bu bölgənin dəyərlər sistemini yaşadır. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, Cənubi Azərbaycan öz mübariz və mədəni kimliyini gələcəyə daşımaqda davam edir. Buradakı xalqın haqları tanınarsa, bölgə həm rifah, həm də azadlıq baxımından yeni bir səhifə aça bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
Cənubi Azərbaycan İranın şimal-qərbində yerləşir və əsasən Təbriz, Ərdəbil, Zəncan, Urmiya kimi şəhərləri əhatə edir. Ərazi, etnik baxımdan azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi bir bölgədir.
Əsas danışıq dili Azərbaycan türkcəsidir. Lakin rəsmi təhsil fars dilində aparılır və Azərbaycan türkcəsi rəsmi statusa malik deyil.
Urmiya gölü son illərdə quruma təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Bu, ekoloji və iqtisadi problemlər yaratmış, bölgədə iqlim dəyişikliklərinə və kənd təsərrüfatında geriləməyə səbəb olmuşdur.
Təbriz, Urmiya, Ərdəbil, Xoy, Marağa, Mərənd və Zəncan bölgənin əsas şəhərləridir. Bu şəhərlər həm tarixi, həm iqtisadi baxımdan əhəmiyyətlidir.
İranda təhsil sistemi yalnız fars dili üzərində qurulub. Bu səbəbdən Cənubi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar ana dillərində təhsil almaqda çətinlik çəkirlər.
Bölgədə XX əsrin əvvəllərindən bu yana milli-mədəni haqlar uğrunda hərəkatlar fəaliyyət göstərir. Bu hərəkatlar əsasən ana dili, mədəniyyət və hüquqların tanınması üçün mübarizə aparırlar.
Təbriz İran tarixində uzun müddət paytaxt olmuş, mədəniyyət və siyasətdə mühüm rol oynamış şəhərdir. Şəhər həm də Cənubi Azərbaycanın intellektual və sənət mərkəzidir.
Bölgə kənd təsərrüfatı, sənaye və ticarət baxımından potensiala malikdir. Urmiya ətrafında məhsuldarlıq yüksəkdir, şəhərlərdə isə müxtəlif sənaye müəssisələri fəaliyyət göstərir.
İran konstitusiyası nəzəri olaraq azlıqların dil hüquqlarını tanıyır, lakin praktikada bu hüquqlar təmin edilmir. Azərbaycan türkcəsində məktəb və universitetlər yoxdur.
Cənubi Azərbaycan həm strateji, həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan əhəmiyyətli bir bölgədir. Burada yaşayan xalqın öz dilini və mədəniyyətini qorumaq uğrunda apardığı mübarizə regionun dəyərini daha da artırır.
