Azərbaycan musiqi irsi minilliklər boyu formalaşmış zəngin ənənəyə əsaslanır və bu irsin içərisində yalnız melodiyalar deyil, həm də həmin musiqini meydana gətirən çalğı alətləri özünəməxsus yer tutur. Ən çox tanınan alətlərdən kənarda, bu gün bir çox insanın adı ilə belə tanış olmadığı qədim və mühüm çalğı alətləri də mövcuddur. Onlardan biri də çəqanədir. Çəqanə həm ad etibarilə, həm də quruluş baxımından diqqətçəkən, lakin zamanın sınağından tam keçə bilməmiş, bugünkü Azərbaycan musiqisində demək olar ki, unudulmuş bir yaylı çalğı alətidir. Bu alət, öz dövründə muğam ifalarının ayrılmaz hissəsi olmuş, vokal və instrumental musiqidə istifadə edilmiş, saray musiqisindən tutmuş xalq məclislərinə qədər geniş bir dairədə səslənmişdir. Çəqanə aləti haqqında danışarkən təkcə musiqi texnologiyasını deyil, həm də tarix, dilçilik, sənətkarlıq və mədəniyyət aspektlərini bir araya gətirmək zəruridir. Alətin quruluşu, ifa texnikası, səs tembri, istifadə sahələri və mədəni təsiri dərinləşdirilərək təhlil edilməlidir.
Çəqanənin mənşəyi və tarixi
Çəqanə çalğı aləti qədim Şərq musiqisinin formalaşma mərhələsində meydana çıxmış və daha çox orta əsrlər dövründəAzərbaycan, İran və Orta Asiya mədəniyyətlərində geniş yayılmışdır. Ən qədim çəqanə təsvirlərinə Azərbaycan miniatür sənətində, xüsusilə XV-XVII əsrlərə aid əlyazmalarda rast gəlinir.
Ədəbi və tarixi mənbələrdə “çəqanə” adı yayla ifa olunan, dördsimli, yüngül gövdəli çalğı aləti olaraq təqdim edilir. Etnomusiqişünas alimlərin araşdırmalarına görə, çəqanə, çox güman ki, Türk və İslam mədəniyyətlərinin sintezindəformalaşmışdır. Onun əsas xüsusiyyətləri, həm köhnə türk musiqi alətləri, həm də ərəb-fars yaylı alətləri ilə oxşarlıqlar göstərir.
Həm fars musiqisindəki “kaman”, həm də türk çalğı alətlərindəki “çıqan, çəqan” kökləri bu alətin adının formalaşmasında rol oynamış ola bilər. “Çəqanə” sözü bəzi hallarda “çağıran, səsləyən” mənasında işlədilmiş və bu, alətin səs xüsusiyyətlərini ifadə edən poetik yanaşma kimi qiymətləndirilə bilər.
Quruluşu və texniki xüsusiyyətləri
Çəqanənin quruluşu onu digər yaylı alətlərdən ayıran əsas xüsusiyyətdir. Bu alət kompakt, dördsimli və yayla çalınanformaya malikdir. Onun səslənmə mexanizmi kamançaya bənzəsə də, çəqanə daha yüngül və incə gövdəyə sahibdir.
| Quruluş elementi | Təsviri |
|---|---|
| Sim sayı | 4 sim, ipək, at tükü və ya mis tərkibli ola bilər |
| Gövdə materialı | Ceviz, qoz və ya armud ağacından hazırlanmış yüngül rezonans korpusu |
| Rezonator | Gövdənin üstü nazik taxta və ya dəri ilə örtülür |
| Çalınma üsulu | Yay (kaman) vasitəsilə, diz üstündə və ya oturaq vəziyyətdə |
| Səs tembri | Yumşaq, dərin və hissiyyatlı səslənmə |
| Ölçü | Kamançadan bir qədər balacadır, 45-60 sm arası ola bilər |
Ən maraqlı cəhətlərdən biri, çəqanənin ifası zamanı gövdəsinin döş və ya diz üstündə saxlanılmasıdır. Bu, ifaçıya həm ritmik sabitlik, həm də emosional ifadə sərbəstliyi verir.
Çəqanənin səslənməsi və tembri
Çəqanənin səslənməsi onu digər alətlərdən kəskin şəkildə fərqləndirir. Səsi kamançadan daha yumşaq, skripkadan daha emosional, rubabdan isə daha şərqidir. Bu səs tembri onu vokal müşayiəti üçün ideal hala gətirir. Həmçinin tək instrumental ifalarda da çəqanə çox dərin və düşüncəli bir atmosfer yaradır.
İfa texnikası baxımından isə çəqanə ifaçısından incə barmaq hərəkətləri, yay texnikası və intonasiya dəqiqliyi tələb edir. Çünki çəqanənin səs diapazonu kifayət qədər geniş olsa da, onu ifadəli və aydın səsləndirmək ustalıq tələb edir.
Ənənəvi istifadə sahələri
Tarixi mənbələrdən və sənətşünasların araşdırmalarından belə nəticəyə gəlmək olur ki, çəqanə əsasən saray musiqisində, klassik poeziya müşayiətində və muğam icralarında istifadə olunmuşdur.
O həm təkbaşına instrumental musiqi ifa etmək, həm də müğənniləri müşayiət etmək üçün istifadə olunurdu. Çəqanənin emosional səs tembri onu, xüsusilə qəmli, fəlsəfi və romantik şeirlərin musiqi müşayiətində önə çıxarırdı.
Kamança ilə fərqləri
Çox vaxt çəqanə və kamança bir-birinə qarışdırılır. Lakin onların arasında bəzi mühüm fərqlər mövcuddur:
| Xüsusiyyət | Çəqanə | Kamança |
|---|---|---|
| Sim sayı | 4 | 3 və ya 4 |
| Quruluş | Daha balaca, yüngül | Daha iri və rezonatorlu |
| Səs tembri | Daha dərin və yumşaq | Daha parlaq və titrək |
| Tarixi | Daha qədim | Sonrakı dövrlərdə formalaşıb |
| İfa duruşu | Diz üstündə və ya sinə yaxın | Əsasən diz üstündə, dik tutularaq |
Bu fərqlər çəqanənin unikal çalğı aləti olduğunu və müstəqil tədqiq olunmalı bir sahə təşkil etdiyini sübut edir.
Çəqanənin musiqi tariximizdəki yeri
Azərbaycan musiqi tarixində çəqanə çox zaman görünməz qəhrəman rolunu oynamışdır. Çünki çox hallarda çəqanə ifaları tar səsləri, vokal ifa və digər müşayiət alətləri arasında itib və ad olaraq yadda qalmamışdır. Lakin bəzi klassik miniaturalarda çəqanənin vizual təsvirlərinə rast gəlinmiş və bəzi qədim əlyazmalarda onun adı açıq şəkildə qeyd olunmuşdur.
Müasir dövrdə çəqanənin durumu
Hazırda Azərbaycanda çəqanə çalğı aləti praktik olaraq istifadə olunmur. Musiqi məktəblərində və konservatoriyalarda bu alət haqqında heç bir tədris yoxdur. Əldə olan nadir nüsxələr isə ya muzeylərdə saxlanılır, ya da şəxsi kolleksiyalarda qorunur.
Lakin son illər ərzində bəzi musiqişünaslar və etnoinstrumentalistlər çəqanə alətini yenidən bərpa etmək və səhnəyə qaytarmaq istiqamətində işlər aparırlar. Bu alətin modellərinin rekonstruksiyası, səs yazılarının bərpası və tədris materiallarının hazırlanması yönündə təşəbbüslər mövcuddur.
Çəqanənin bərpası və gələcək perspektivləri
Əgər Azərbaycan musiqi irsinin zənginliyini qorumaq istəyiriksə, çəqanə kimi unudulmuş alətləri yenidən dirçəltmək lazımdır. Bunun üçün aşağıdakı addımlar tövsiyə olunur:
- Çəqanə rekonstruksiya layihələrinin dəstəklənməsi
- Gənc musiqiçilər üçün ustad dərsləri
- Muzey və etnoqrafik sərgilərdə alətin nümayişi
- Musiqi məktəblərində pilot dərslər
- Çəqanə ilə ifa olunmuş kompozisiyaların bərpası
Belə addımlar bu unikal çalğı alətini yenidən mədəniyyət sahəsinə qaytararaq, gələcək nəsillərə dəyərli bir miras qoyacaqdır.
Çəqanə, təkcə bir musiqi aləti deyil, Azərbaycanın mədəniyyət və sənət tarixinin səssiz şahidlərindən biridir. Onun səsi bizə keçmişin poeziyasını, duyğusunu, musiqi ruhunu çatdırır. Bu dördsimli yaylı alət öz dövründə sarayları, musiqi məclislərini və şair qəzəllərini müşayiət etmiş, lakin zamanla unudulmuşdur.
Bu gün çəqanəni yenidən tanıtmaq, onun haqqında məlumat yaymaq və ifa texnikasını bərpa etmək həm musiqi tariximizin bərpası, həm də milli kimliyimizin zənginləşdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu aləti dirçəltmək, keçmişə deyil, gələcəyə dəyərli bir töhfə olacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Çəqanə qədim Azərbaycan musiqisində istifadə olunan dördsimli, yayla (kamanla) çalınan yaylı çalğı alətidir. O, əsasən emosional və dərin səslənməsi ilə seçilir.
Çəqanənin gövdəsi əsasən ceviz və ya qoz ağacından, rezonans qapağı isə dəri və ya nazik ağacdan hazırlanır. Simləri ipək, at tükü və ya mis tərkibli ola bilər.
Ənənəvi çəqanə aləti dörd simdən ibarətdir və bu simlər yay vasitəsilə ifa olunur.
Çəqanə kaman (yay) vasitəsilə çalınır və ifa zamanı alət diz üstündə və ya sinəyə yaxın vəziyyətdə tutulur. İfa texnikası barmaq və yayın incə hərəkətləri ilə həyata keçirilir.
Çəqanənin səsi kamançaya nisbətən daha yumşaq, dərin və hissiyyatlıdır. Bu səslənmə onu poeziya müşayiətində və lirik musiqilərdə ideal hala gətirir.
Çəqanə əsasən orta əsrlərdə, xüsusilə XV-XVII əsrlərdə Azərbaycan və Şərq mədəniyyətlərində geniş istifadə olunmuşdur. Onun təsvirlərinə miniatürlərdə rast gəlinir.
Çəqanə dörd simə malik daha kiçik və yumşaq səslənən alətdir. Kamança isə daha iri gövdəli və parlaq səslənən üç-dördsimli alətdir. Çəqanə kamançadan daha qədimdir.
Çəqanə əsasən muğam, klassik poeziya müşayiəti və saray musiqisində istifadə olunmuşdur. Eyni zamanda xalq melodiyalarında da rast gəlinir.
Hazırda çəqanə praktik olaraq musiqi ifasında istifadə edilmir. Lakin bəzi etnomusiqişünaslar və sənətkarlar onun bərpası istiqamətində çalışırlar.
Çəqanənin bərpası üçün onun qədim modelləri əsasında rekonstruksiya aparılmalı, ifa texnikası sənədləşdirilməli və musiqi məktəblərində tədrisə daxil edilməlidir.
