Çərçivə : İzahı, Növləri,İstifadəsi

Azərbaycan dilində, gündəlik həyatımızda və elmi, texniki, bədii sahələrdə ən çox istifadə olunan sözlərdən biri “çərçivə”dir. Bu anlayış sadəcə bir əşyanın hissəsi və ya bəzək elementi deyil, həm də fəlsəfi, sosial, hüquqi və məcazi məna daşıyan, müxtəlif sahələrdə müxtəlif şəkillərdə tətbiq olunan bir konsepsiyadır. Hər gün rastlaşdığımız şəkil çərçivələri, pəncərə və qapı çərçivələri, qanun çərçivələri, hətta məhdudiyyət və sərhəd kimi işlədilən məcazi “çərçivələr” insan həyatının və düşüncəsinin ayrılmaz hissəsidir. Çərçivə həm maddi, həm də mənəvi müstəvidə insanın nizamlı, ardıcıl və səmərəli fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradan əsas anlayışlardan biridir.

Çərçivə sözü təkcə əşyaların məhdudlaşdırılması və sərhədlənməsi demək deyil, həm də hər hansı bir fəaliyyətin və ya ideyanın müəyyən qayda və qanunlar daxilində nizamlanmasını ifadə edir. Tarix boyu çərçivə anlayışı müxtəlif formalar alıb, sənət və texnikadan tutmuş hüquqa, psixologiyadan idarəetməyə qədər müxtəlif sahələrdə tətbiq olunub. Müasir dövrdə çərçivə yalnız fiziki bir konstruksiya deyil, eyni zamanda düşüncə sərhədi, davranış qaydası, hüquqi məhdudiyyət və hətta bədii estetikadır.

Çərçivənin Lüğəvi və Elmi İzahı

Çərçivə sözünün əsas mənası hər hansı bir əşyanın kənarını əhatə edən, onu qoruyan, formalaşdıran və ya bəzəyən konstruksiyadır. Ən sadə halda çərçivə bir şəkil, pəncərə, qapı və ya aynanın kənarını bərkidən, formaya salan və eyni zamanda onu xarici təsirlərdən qoruyan elementdir. Lüğətlərdə çərçivə “əhatə edən kənar hissə”, “məhdudlaşdırıcı və ya qoruyucu konstruksiya”, “dekorativ sərhəd” kimi izah edilir.

Elmi və texniki dildə isə çərçivə müxtəlif sahələrdə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir. Məsələn, memarlıqda çərçivə bir binanın pəncərə və ya qapısının əsas dayağı, rəsmdə isə tablonun tamamlayıcı bəzək hissəsidir. Hüquq və idarəetmədə “çərçivə” anlayışı müəyyən fəaliyyət və ya qərarların qəbul olunduğu qayda və qanunlar toplusunu, sərhədləri bildirir.

Çərçivənin Tarixi və İnkişafı

Çərçivə anlayışının tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. İlk insandan başlayaraq insanlar əşyaları bərkitmək, qorumaq, formalaşdırmaq və daha estetik hala gətirmək üçün çərçivələrdən istifadə ediblər. Qədim Şərq və Qərb sivilizasiyalarında, Misir və Roma imperiyalarında, Çin və Hindistanda çərçivələr həm məişətdə, həm də incəsənətdə önəmli rol oynayıb.

Orta əsrlərdə və yeni dövrdə Avropada rəsmlər üçün bəzəkli çərçivələrin hazırlanması sənətə çevrilib. Həmçinin dini abidələrdə, qədim evlərin pəncərə və qapılarında, eləcə də məişət əşyalarında müxtəlif formalı və materiallı çərçivələr istifadə olunub. Azərbaycanda da çərçivə, xüsusən memarlıq və tətbiqi sənətdə xüsusi yer tutub. Şəkil və xalçaların kənarlarının işlənməsi, pəncərə və qapıların bəzədilməsi xalq sənətinin ayrılmaz hissəsidir.

Fiziki (Əşyavi) Çərçivə Növləri

Fiziki və ya əşyavi çərçivə ən çox rast gəlinən və gündəlik həyatımızda istifadə olunan formasıdır. Ən geniş yayılmış növləri aşağıdakılardır:

• Şəkil çərçivələri: Rəsm, foto və ya sənət əsərlərinin kənarını bəzəyir, qoruyur və onların vizual effektini artırır. Müxtəlif materiallardan – taxta, metal, plastik, daş və s. hazırlanır.
• Pəncərə və qapı çərçivələri: Ev və binalarda konstruktiv və estetik funksiya daşıyır, binanın davamlılığını və gözəlliyini təmin edir.
• Ayna və televizor çərçivələri: Həm qoruyucu, həm də dekorativ funksiya daşıyır.
• Meubel çərçivələri: Dolab, şkaf, vitrin və s. mebel əşyalarının konstruktiv və vizual sərhədidir.

Bu çərçivələr həm funksional, həm də estetik məqsədlə istifadə edilir. Onlar əşyaların formasını qoruyur, onların vizual və bədii təsirini artırır, eyni zamanda fiziki müdaxilələrdən qoruyur.

Hüquqi və Sosial Kontekstdə Çərçivə

Çərçivə anlayışı təkcə maddi dünyada deyil, hüquqi və sosial sahədə də geniş tətbiq olunur. Hüquqda “qanun çərçivəsində” işlədilən ifadə, hər hansı bir fəaliyyətin və ya qərarın yalnız müəyyən qayda və qanunlara uyğun şəkildə həyata keçirilə biləcəyini göstərir. Bu, həm vətəndaşların hüquq və vəzifələrini, həm də dövlət orqanlarının səlahiyyətlərini məhdudlaşdırır və nizamlayır.

Sosial çərçivələr isə cəmiyyətin müəyyən normaları, davranış qaydaları və dəyərləri ilə formalaşır. Hər bir fərd, ailə, kollektiv və ya icma öz davranışını, qərar və münasibətlərini bu sosial çərçivələr daxilində qurur. Bu, cəmiyyətin ahəngdar, stabil və dayanıqlı olmasını təmin edir.

Psixologiyada və Fəlsəfədə Çərçivə Anlayışı

Çərçivə psixologiyada və fəlsəfədə də xüsusi məna daşıyır. Burada “çərçivələmə” və ya “framing” anlayışı fərdin və ya cəmiyyətin müəyyən mövzuya, hadisəyə və ya məsələyə yanaşmasını, baxış bucağını formalaşdıran konsepsiyadır. Psixologiyada insanın hadisələri necə qəbul etməsi, hansı hiss və düşüncələrlə qiymətləndirməsi məhz həmin “çərçivə”nin təsirinə bağlıdır.

Fəlsəfədə isə çərçivə konsepti dəyərlər, ideyalar və prinsiplər daxilində həqiqətin, doğru və səhvin, gözəllik və çirkinliyin sərhədlərini müəyyənləşdirir. Bu da həm fərdi düşüncə, həm də ictimai münasibətlərdə çərçivələrin əsas rol oynadığını göstərir.

İncəsənət və Dizaynda Çərçivənin Rolu

Çərçivə bədii əsərlərin, rəsmlərin, fotoların və müxtəlif tətbiqi sənət nümunələrinin ayrılmaz hissəsidir. Rəssamlıqda və fotoqrafiyada çərçivə əsərin bütövlüyünü tamamlayır, onun estetik dəyərini artırır və tamaşaçının diqqətini əsərin əsas hissəsinə yönəldir. Eləcə də dekorativ sənət və memarlıqda çərçivə üslub, dövr, milli mədəniyyət və fərdi zövqləri əks etdirir.

Dizaynda isə çərçivə funksional və bədii məqsədlə istifadə olunur: hər hansı bir məhsulun sərhədini, formasını və kompozisiya bütövlüyünü təmin edir. Rəqəmsal dövrdə isə çərçivə (frame) anlayışı proqramlaşdırma, web dizayn və multimedia sahəsində mühüm rol oynayır.

Çərçivənin Məcazi və İkinci Dərəcəli Mənaları

Çərçivə sözünün bir sıra məcazi və ikinci dərəcəli mənaları da mövcuddur. Ən çox işlədilən “məhdudiyyət çərçivəsində”, “fikir çərçivəsində”, “qanun çərçivəsində” kimi ifadələr məcazi mənada sərhəd, qayda, məhdudiyyət və normaları bildirir. İnsanlar üçün düşüncə, fəaliyyət və münasibətlər çərçivəsi onların dünyagörüşünü, dəyərlərini və davranışlarını müəyyənləşdirir.

Bundan əlavə, ictimai debatlarda, diskussiyalarda “çərçivəni aşmaq”, “çərçivədən kənar düşünmək” kimi ifadələr yaradıcılıq, innovasiya və standartlardan fərqli baxış tərzini ifadə edir.

Müasir Dildə və Cəmiyyətdə Çərçivənin Rolu

Müasir dövrdə çərçivə anlayışı getdikcə daha geniş kontekstdə istifadə olunur. Qanunvericilikdə, sosial münasibətlərdə, bədii yaradıcılıqda, menecment və idarəetmədə, eləcə də şəxsi inkişafda çərçivələr müəyyən sərhədlər, qayda və prinsiplərlə yanaşı, yaradıcı azadlıq və fərdi ifadə imkanı da yaradır. Cəmiyyətdə balans, ardıcıllıq və davamlı inkişaf üçün çərçivələr zəruridir.

Eyni zamanda, texnoloji inqilab, informasiya bolluğu və sosial dəyişikliklər çərçivə anlayışını da dəyişdirir. Müasir insan üçün sərhəd, qayda və azadlıq arasındakı balansı tapmaq, məhz çərçivələrin düzgün qurulmasından asılıdır.

Çərçivənin Azərbaycanda Tarixi və Mədəni Rolu

Azərbaycan xalq sənətində və məişət mədəniyyətində çərçivənin xüsusi yeri var. Qədim dövrdən bəri xalçaların, sənət əsərlərinin, taxta və metal işləmələrinin kənarlarının xüsusi bəzəklərlə çərçivələnməsi milli mədəniyyətin zənginliyindən xəbər verir. Xüsusilə evlərin, məscidlərin, saray və türbələrin pəncərə və qapılarında, interyer bəzəklərində, milli geyim və zinət əşyalarında çərçivə motivləri geniş yayılmışdır.

Müasir dövrdə də bu ənənə davam etdirilir: foto və rəsmlər, sənət əsərləri, hətta kompüter proqramlarında belə çərçivə anlayışı aktual olaraq qalır. Mədəniyyətimizin inkişafında çərçivə həm estetik, həm də funksional məna daşıyır.

Çərçivə anlayışı Azərbaycan mədəniyyəti və gündəlik həyatında həm məişət, həm elmi, həm də mənəvi səviyyədə əsas rol oynayır. Həm maddi, həm sosial, həm də psixoloji və bədii aspektdə çərçivələr həyatımıza nizam, estetik və məna qatır. Onların düzgün qurulması insan fəaliyyətinin və cəmiyyətin uğurunun başlıca amilidir. Düzgün və mükəmməl çərçivə həm məişət əşyasında, həm də cəmiyyət həyatında gözəllik, davamlılıq və harmoniya yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar