Çərkəz geyimi Qafqazın ən qədim və ən zəngin milli geyim ənənələrindən birini təşkil edir. Tarixin dərin qatlarından gələn bu geyim forması təkcə gündəlik və ya mərasim geyimi deyil, həm də bir xalqın həyat tərzinin, dünyagörüşünün, estetik və funksional baxışlarının güzgüsü sayılır. Çərkəz geyimləri həm qadınlar, həm də kişilər üçün bənzərsiz üslub və simvolik xüsusiyyətlərə malikdir, rəngarəngliyi, işləmələri və detallarındakı incəlikləri ilə seçilir. Bu geyimlər tarix boyu çərkəzlərin cəmiyyətində sosial statusun, yaşın, ailə vəziyyətinin və hətta qəhrəmanlığın göstəricisi olmuşdur. Eyni zamanda, çərkəz geyimi bu xalqın döyüşçü ruhunu, şərəf və ləyaqət prinsipini, təbiətə və əcdadların mirasına hörmətini əks etdirir. Azərbaycanın da daxil olduğu Qafqaz regionunda çərkəz geyimi folklor, etnoqrafiya və musiqi sənətində də önəmli yer tutur.
Çərkəz Geyiminin Tarixi və Mənşəyi
Çərkəz geyiminin kökləri minilliklərə gedib çıxır. Tarixi mənbələrə görə, bu geyim forması ilk dəfə eramızdan əvvəl Qafqazda formalaşmağa başlamış və zamanla bölgənin iqlimi, coğrafiyası və həyat tərzi ilə uyğunlaşaraq indiki klassik çərkəz geyimi tipinə çevrilmişdir. Orta əsrlərdə çərkəz geyimi artıq Şimali Qafqazda və qonşu ərazilərdə sosial identikliyin və cəmiyyətin əsas atributlarından birinə çevrilmişdi. Geyim formalarının müxtəlifliyi, istifadə olunan materiallar, bəzəklər və tikiliş texnologiyaları çərkəzlərin statusunu, qəbilə mənsubiyyətini, ailə və hərbi əlaqələrini göstərirdi.
Çərkəz Kişi Geyimi
Çərkəz kişi geyimi funksionallığı və estetikası ilə seçilir. Ənənəvi kişi geyimi aşağıdakı əsas elementlərdən ibarətdir:
- Çerkeska (çərkəzka): Çərkəz kişi geyiminin əsasını təşkil edən uzun, dar və düz biçimli üst geyimidir. Geyim sinədən bədənə sıx oturur, aşağı hissədə isə sərbəstdir və dizlərə qədər uzanır. Çerkeskanın ön hissəsində döyüş dövründə patron saxlanılan xüsusi patronluqlar – “gazırı” olur. Bu həm də bəzək elementi sayılır.
- Beshmet (beşmet): Çerkeskanın altından geyilən, yüngül və dar biçimli köynəkdir. Beshmet bəzən pambıqdan, bəzən ipəkdən tikilirdi.
- Qalpaq (qolpak): Kürk, qoyun dərisi və ya dırnaqlı heyvan dərisindən hazırlanan, başı tam əhatə edən hündür papaqdır.
- Kəmər və qayışlar: Çərkəz kişiləri kəmər və bəzəkli qayışlar taxaraq, onlara bıçaq, qılınc və digər lazımlı alətləri bağlayırdılar.
- Şalvar: Dar balaqlı, elastik parça və ya yun şalvar ənənəvi geyimin əsas hissəsidir.
- Çəkmə: Dəri və ya xüsusi hazırlanmış yundan hazırlanır və sərt coğrafi şəraitə uyğunlaşma məqsədi daşıyır.
Çərkəz Qadın Geyimi
Çərkəz qadın geyimi öz gözəlliyi və zərifliyi ilə seçilir, milli motivlər, naxışlar və əl işləri ilə bəzədilir. Ənənəvi qadın geyiminin əsas elementləri bunlardır:
- Uzun don: Əsasən ipək, atlaz və ya nazik yun parçalardan tikilir. Donlar adətən bədənə tam oturur və beldən aşağısı geniş açılır. Qollarda və yaxada incə bəzəklər, tikmələr və daş-qaşdan işləmələr olur.
- Köynək: Donun altından geyilən ağ və ya açıq rəngli, tez-tez incə naxışlarla bəzədilmiş köynək.
- Kəmər və bəzəkli qurşaq: Zərif kəmərlər və gümüş, bəzən qızıl metallardan hazırlanan kəmər və qurşaqlar donun gözəlliyini artırır.
- Baş örtüyü: Qadınlar bəzəkli örtük və ya yaylıq taxırdılar. Evli qadınlar üçün baş geyimi subaylardan fərqlənirdi.
- Bəzək əşyaları: Boyunbağı, sırğa, bilərzik, üzük və digər zinət əşyaları zərifliyə xüsusi vurğu qatır.
Çərkəz Geyimində Simvolika və Rənglər
Çərkəz geyimində istifadə olunan rənglər və simvollar təsadüfi seçilmir. Qara – cəsarət, ağ – saflıq, qırmızı – qəhrəmanlıq, yaşıl – həyat və təbiət anlamı daşıyır. Geyim üzərindəki bəzəklər, xüsusi ornamentlər, hətta patronluqlar belə xüsusi rəmzi məna daşıyırdı. Gənc oğlanlar daha parlaq rənglərə, yaşlılar isə tutqun rənglərə üstünlük verirdilər.
Çərkəz Geyiminin Hazırlanma Texnologiyası
Çərkəz geyiminin tikilməsi üçün təbii parçalardan – yun, pambıq, ipək və dəridən istifadə olunurdu. Qadınlar və kişilər geyimlərini çox vaxt özləri tikirdilər və bu iş ailə ənənəsinin bir hissəsi idi. Tikiliş texnikası və naxışların işlənməsi üçün xüsusi iynə və alətlərdən istifadə edilirdi. Geyimlərin bəzi detalları, məsələn, bəzək və zinət əşyaları ustalar tərəfindən əl işləri ilə hazırlanırdı.
Çərkəz Geyimi və Döyüşçü Mədəniyyəti
Çərkəzlər tarixi boyu döyüşçü xalq kimi tanınmışlar. Bu da geyimlərdə öz əksini tapırdı. Çerkeska və patronluqlar, qılınc və xəncər üçün xüsusi yerlər, yüngül və rahat parçalardan istifadə – bütün bunlar çərkəz kişinin həm gündəlik, həm də döyüş üçün hazır olduğunu göstərirdi. Geyimin rahatlığı, elastikliyi və qoruyucu xüsusiyyəti döyüş bacarıqlarına dəstək verirdi.
Çərkəz Geyiminin Sosial və Ailə Statusu
Çərkəz cəmiyyətində geyim statusun göstəricisi idi. Ailəli, subay, yaşlı və ya gənc olmasından asılı olaraq geyimlərdə fərqli motiv və bəzəklər olurdu. Yüksək təbəqədən olan insanlar bahalı parçalara, incə bəzəklərə, zinət əşyalarına daha çox üstünlük verirdilər. Qadınların bəzək əşyaları və baş örtükləri ailə və sosial statusu əks etdirirdi.
Geyimdə Cinsiyyət və Yaş Fərqləri
Çərkəz geyimi qadın və kişi arasında ciddi fərqlərlə seçilir. Qadınlar üçün incə naxışlar, ipək, atlaz və parlaq rənglər, kişilər üçün isə daha tutqun, praktik və simvolik elementlər əsas idi. Uşaqlar da kiçik yaşlarından milli geyim geyərdilər və bu, milli kimliyin qorunmasına xidmət edirdi.
Müasir Dövrdə Çərkəz Geyimi
Baxmayaraq ki, gündəlik həyatda klassik çərkəz geyimi artıq geniş yayılmır, lakin folklor ansambllarında, toy və digər milli mərasimlərdə, eləcə də beynəlxalq festivallarda bu geyimlər fəal şəkildə istifadə olunur. Müasir dövrdə çərkəz dizaynerləri, dəb evləri və milli geyim atelyeləri ənənəvi formaları müasir material və tərzdə yenidən canlandırırlar.
Çərkəz Geyiminin Azərbaycan və Qafqaz Mədəniyyətində Yeri
Azərbaycanın bir sıra regionlarında yaşayan çərkəz icmaları da milli geyim ənənələrini qoruyub saxlamışlar. Çərkəz geyimi Azərbaycan folklorunda, milli geyim festivallarında, teatr və musiqili tamaşalarda tez-tez nümayiş olunur. Bu, Qafqaz xalqları arasında mədəni əlaqələrin və birliyin vacib göstəricisidir.
Çərkəz geyimi əsrlərin sınağından çıxmış, zəngin tarixi, sosial və estetik dəyərlərə malik milli mirasdır. O, təkcə bədii-estetik gözəllik deyil, həm də xalqın kimliyinin, tarixi taleyinin, sosial quruluşunun və döyüşçü ruhunun simvoludur. Müasir dövrdə bu geyimlərin təbliği, qorunması və yenidən canlandırılması milli-mədəni identikliyin, tarixə hörmətin və Qafqaz xalqları arasında dostluğun rəmzidir. Çərkəz geyimi hər bir azərbaycanlının da mədəni yaddaşında Qafqazın koloritli bir səhifəsi kimi yaşamaqdadır.
Ən Çox Verilən Suallar
Çərkəz kişi geyimində əsas elementlər çerkeska (uzun üst geyimi), beshmet (daxili köynək), qalpaq (baş geyimi), kəmər, qayış və çəkmədir. Qadın geyimində isə əsas elementlər uzun don, köynək, baş örtüyü, kəmər və müxtəlif bəzək əşyalarıdır.
Ənənəvi olaraq yun, pambıq, ipək, dəridən və digər təbii materiallardan istifadə edilirdi. Bahalı geyimlərdə atlas, ipək, zərli parçalardan və metallardan da geniş istifadə olunurdu.
Bəli. Qara cəsarət və döyüşkənlik, ağ saflıq, qırmızı qəhrəmanlıq və mərdlik, yaşıl isə təbiətə və həyata bağlılıq rəmzi hesab olunur.
Çərkəz kişi geyimində patronluqlar həm sursat saxlamaq, həm də döyüşçü obrazı vurğulamaq üçün istifadə olunurdu. Onlar eyni zamanda estetik məqsəd daşıyırdı.
Qadın geyimləri zəriflik, parlaq rənglər, naxışlar və zinət əşyaları ilə fərqlənir. Kişi geyimi isə daha çox funksionallıq, praktik və döyüşçü elementləri ilə seçilir.
Geyimdəki bəzəklərin, parça və zinət əşyalarının zənginliyi, həmçinin baş örtüyünün forması sosial statusun göstəricisidir. Ailəli və subay şəxslərin geyimində fərqlər olurdu.
Müasir dövrdə folklor ansambllarında, milli mərasimlərdə, toy və festivallarda, teatr və musiqili tamaşalarda geniş istifadə olunur.
Əsasən qadınlar öz ailəsi üçün geyimləri tikirdi. Zəngin ailələrdə isə bu işə peşəkar dərzilər və zinət ustaları cəlb olunurdu.
Azərbaycanın bir sıra regionlarında yaşayan çərkəz icmaları milli geyim ənənələrini qoruyub saxlayır və festivallarda, el şənliklərində nümayiş etdirirlər.
Çünki o, həm estetik gözəlliyi, həm də döyüşçü ruhunu və milli kimliyi özündə cəmləşdirir, simvolik və funksional cəhətdən zəngindir.
