Çərkəzlər Qafqazın qədim və çoxşaxəli xalqlarından biri kimi dünya tarixində və mədəniyyətində özünəməxsus iz qoymuşlar. Onlar, əsasən, Şimali Qafqazın qərb hissəsində – müasir Rusiyanın Adıgey, Kabardin-Balkar, Karaçay-Çərkəz respublikalarında və ətraf ərazilərdə məskunlaşıblar. Çərkəzlərin etnik kimliyi, dili, zəngin adət-ənənələri, mədəni irsi və tarixi taleyi əsrlər boyu təkcə Qafqazın deyil, həmçinin Yaxın Şərqin, Anadolunun və Avropanın siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynayıb. Çərkəzlərin əsil mənşəyi, onların mühacirət tarixi, sürgün dövrləri və dünya miqyasında diasporanın formalaşması həm elmi dairələrdə, həm də ictimai fikirdə daim müzakirə mövzusudur. Qafqaz xalqlarının antropoloji, sosial və mədəni inkişafında çərkəzlərin yeri hər zaman xüsusi əhəmiyyət kəsb edib.
Çərkəzlərin mənşəyi və etnogenetik xüsusiyyətləri
Çərkəzlərin etnogenezisi Qafqazın ən qədim xalqları ilə bağlıdır. Tarixi mənbələrə əsasən, çərkəzlərin kökləri miladdan əvvəl II minilliyə, hətta daha qədim dövrlərə qədər uzanır. Onlar proto-Qafqaz tayfa ittifaqlarının davamçısı olaraq qəbul edilir və dil baxımından Qafqaz dilləri ailəsinin abxaz-adiq qoluna mənsubdur. Çərkəzlər əsasən iki böyük etnoqrupdan ibarətdir: Adıgələr və Kabardinlər. Sonralar bu qruplar arasında regional və sosial fərqlər yaransa da, mədəni birlik və dil birliyi qorunub saxlanılmışdır. Qədim yazılı mənbələrdə çərkəzlər “Adiqa”, “Adıgey”, “Çerkas” kimi fərqli adlarla xatırlanır. Onların Qara dəniz və Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşaması, məskunlaşma areallarının zəngin təbiəti və coğrafi mövqeyi çərkəzlərin tarixi taleyini və inkişafını müəyyən edib.
Dil və yazı
Çərkəz dili Qafqaz dilləri ailəsinin Abxaz-Adıg qoluna daxildir və Adıgə, Kabardin-Balkar dialektlərinə ayrılır. Dilin fonetik quruluşu çox zəngindir və 50-dən artıq səslə fərqlənir. Çərkəz dilinin ilk yazılı nümunələri XIX əsrin ortalarında yaranıb. Hazırda latın və kiril qrafikalı əlifbalardan istifadə olunur. Rusiya Federasiyası ərazisində çərkəz dili rəsmi statusa malikdir və məktəblərdə tədris edilir. Qafqazdan kənarda, xüsusilə Türkiyə, İordaniya, Suriya və Avropa ölkələrində yaşayan çərkəz diasporası da öz ana dilinin qorunması üçün müxtəlif mədəniyyət mərkəzləri və dərnəklər yaradır.
Tarixi taleyi və sürgün dövrü
Çərkəzlərin tarixində ən faciəli və dönüş nöqtələrindən biri XIX əsrin ortalarında baş verən Böyük Qafqaz müharibələri və sonrakı sürgünlərdir. Rusiya imperiyası ilə aparılan uzunmüddətli mübarizə, çərkəzlərin azadlıq uğrunda qəhrəmanlıq və fədakarlıqla mübarizəsi nəticəsində, 1864-cü ildə Qafqaz müharibəsinin bitməsi çərkəzlərin məğlubiyyəti və kütləvi deportasiyası ilə nəticələndi. Onların böyük bir hissəsi Osmanlı imperiyasının müxtəlif vilayətlərinə, Orta Şərq və Balkan ölkələrinə köçürüldü. Sürgün nəticəsində çərkəz əhalisinin sayı xeyli azaldı, minlərlə insan həyatını itirdi və çərkəz diasporası formalaşdı. Bugünkü Türkiyə, İordaniya, Suriya, İsrail, Misir, Almaniya, Fransa və Amerika Birləşmiş Ştatlarında böyük çərkəz icmaları yaşayır.
Mədəniyyət və ənənələr
Çərkəz mədəniyyəti zəngin adət-ənənələrə, folklora, musiqiyə və rəqslərə malikdir. Çərkəzlərin milli geyimləri, ənənəvi mərasimləri, toy və yas adətləri, qonaqpərvərlik kodeksi (“adxə”) onların mədəni özünəməxsusluğunu qoruyub saxlayır. Xüsusilə çərkəz rəqsləri və musiqisi Qafqaz folklorunda xüsusi yer tutur. Onların musiqi alətləri, qılınc və qalxanla ifa olunan rəqsləri döyüşçülük, cəsarət, ahəng və vəhdət ideyalarını simvolizə edir. Çərkəz mətbəxi də zənginliyi ilə fərqlənir: haluva, pastırma, xasy (milli sup), qozlu yeməklər və pendir mədəni irsin əsas nümunələridir.
Çərkəz diasporası
Çərkəz diasporası dünyanın müxtəlif ölkələrində milli kimliyini və mədəniyyətini qorumaq üçün müxtəlif mədəniyyət mərkəzləri, məktəblər, dərnəklər və təşkilatlar yaradır. Türkiyədə çərkəz icmaları “Çerkes Derneği” adı ilə tanınır və aktiv fəaliyyət göstərir. Orta Şərq ölkələrində də çərkəzlər dövlət idarəçiliyində, ordu və təhlükəsizlik orqanlarında mühüm rol oynayır. Diasporada keçirilən festivallar, folklor gecələri, dil kursları və birgə layihələr milli birliyin qorunmasına xidmət edir.
Dini etiqadlar
Ənənəvi olaraq çərkəzlər qədim zamanlarda politeist (çoxtanrılı) inanc sisteminə malik olublar. İslamın bölgəyə yayılması ilə əksəriyyət müsəlmanlığı qəbul edib və günümüzdə əsasən sünni islam məzhəbinə mənsubdurlar. Dini bayramlar, dini mərasimlər və adət-ənənələr çərkəzlərin gündəlik həyatında xüsusi yer tutur. Eyni zamanda, çərkəz diasporasında bəzi xristian qrupları da mövcuddur.
Əhali və coğrafiya
Çərkəzlərin ümumi sayı haqqında fərqli mənbələrdə müxtəlif rəqəmlər göstərilir. Hazırda dünya üzrə çərkəzlərin sayı 5 milyona yaxın, bəzən isə daha çox qiymətləndirilir. Onların ən sıx məskunlaşdığı ərazilər Şimali Qafqaz, Türkiyə, İordaniya, Suriya və İraqdır. Azərbaycanda və Gürcüstanda da azsaylı çərkəz icmaları yaşayır.
Müasir dövrdə çərkəz kimliyi və problemlər
Müasir dövrdə çərkəzlərin əsas problemi milli kimliyin, dilin və mədəniyyətin qorunması, diasporada assimilyasiya proseslərinin qarşısının alınması, tarixi ədalətsizliyin tanınması və sürgün xatirəsinin yaşadılmasıdır. Bir çox ölkələrdə çərkəzlərin tarixi və hüquqları ilə bağlı müxtəlif layihələr, elmi simpoziumlar və beynəlxalq forumlar keçirilir. Eyni zamanda, çərkəz gəncləri sosial şəbəkələrdə və virtual platformalarda milli birliyin qorunması üçün fəal mübarizə aparırlar.
Çərkəzlərin Azərbaycanla tarixi-mədəni əlaqələri
Çərkəzlərin Azərbaycanla münasibətləri tarixi və mədəni köklərə əsaslanır. Azərbaycan ərazisində yaşayan çərkəz icması yerli xalqlarla qarşılıqlı əlaqədə olub, müxtəlif dövrlərdə hərbi, ticari və mədəni münasibətlər formalaşıb. Azərbaycan folklorunda, musiqisində və mətbəxində çərkəz təsirləri özünü göstərir. Çərkəzlərin Azərbaycan cəmiyyətində inteqrasiyası və müxtəlif sahələrdə fəaliyyəti onların yerli mühitə uyğunlaşma qabiliyyətini göstərir.
Çərkəzlər qədim tarixə, zəngin mədəni irsə və mürəkkəb taleyə malik Qafqaz xalqıdır. Onların etnik kimliyi, dili, adət-ənənələri və mədəni dəyərləri dünya sivilizasiyasının ayrılmaz hissəsidir. Sürgün və mühacirət təcrübəsi çərkəzləri müxtəlif ölkələrə yaymış, lakin milli birliyini və mədəniyyətini qoruyub saxlamağa sövq etmişdir. Müasir dövrdə çərkəzlərin ən mühüm vəzifəsi milli kimliyin, dilin və tarixi yaddaşın qorunması, gələcək nəsillərə ötürülməsi və dünya xalqları arasında qarşılıqlı anlaşmanın gücləndirilməsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əsasən Şimali Qafqazda (Adıgey, Kabardin-Balkar, Karaçay-Çərkəz), Türkiyə, İordaniya, Suriya, İsrail və digər ölkələrdə geniş yayılıblar.
Çərkəz dili (adıgə və kabardin dialektləri) Qafqaz dilləri ailəsinə daxildir və rəsmi statusa malikdir.
Çoxu sünni müsəlmandır, lakin qədimdə politeist inanclar yayılmışdı.
1864-cü ildə Rusiya imperiyası tərəfindən Qafqaz müharibəsi nəticəsində kütləvi sürgün olunublar.
Dərnəklər, məktəblər, festivallar, folklor və dil kursları vasitəsilə milli kimliyi və ənənələri qoruyurlar.
Qılınc və qalxanla ifa olunan rəqslər, xalq musiqi alətləri və epik mahnılar mədəni irsin əsas hissəsidir.
Haluva, pastırma, xasy (milli sup), pendir və müxtəlif ət yeməkləri çərkəz mətbəxinin əsasını təşkil edir.
Azərbaycanda azsaylı çərkəz icması var və müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərirlər.
Assimilyasiya, dilin zəifləməsi və tarixi ədalətsizliyin tanınmaması əsas problemlərdəndir.
Zəngin folklor, musiqi, milli geyimlər, adət-ənənələr və döyüşçülük irsi dünya mədəniyyətində öz izini qoyub.
