Çaqqal, Canidae fəsiləsinə aid, orta ölçülü yırtıcı məməli heyvan növüdür. O, canavar, tülkü və it kimi növlərlə yaxın qohumdur. Çaqqallar əsasən Asiya, Afrika və Cənub-Şərqi Avropada yayılıb. Onlar adətən düzənliklərdə, savannalarda, yarımsəhra bölgələrdə və kolluq ərazilərdə məskunlaşırlar. Çaqqalın xarici görünüşü çox vaxt tülkü ilə qarışdırılır, lakin boyu bir qədər böyük, quyruğu isə daha sıx tüklüdür. Bədən ölçüsü növündən asılı olaraq dəyişir, orta çəkiləri 8–10 kiloqram, uzunluğu isə 70–100 santimetr arasında olur.
Bu heyvanlar əsasən gecə aktivdir, gündüzlər isə yuvalarında və ya kölgəli yerlərdə dincəlirlər. Çaqqalların pəhrizi qarışıqdır, yəni həm ət, həm də bitki qidaları ilə qidalanırlar. Onlar kiçik məməlilər, quşlar, sürünənlər, böcəklər, meyvələr və hətta tullantılarla da qidalanır. Bu xüsusiyyətlərinə görə, təbiətdə ekoloji tarazlığı qorumaqda mühüm rol oynayırlar. Çaqqallar eyni zamanda sosial canlılardır və çox vaxt cütlük və ya kiçik ailə qrupları halında hərəkət edirlər.
Çaqqalın insana birbaşa hücum etməsi nadir haldır, lakin kənd təsərrüfatı təsərrüfatlarında quşlara və kiçik ev heyvanlarına ziyan vura bilirlər. Buna görə bəzi bölgələrdə onlar zərərverici hesab olunur. Bununla yanaşı, çaqqallar qədim mifologiya və folklorda mühüm yer tutub, bir çox mədəniyyətlərdə hiyləgər və ağıllı heyvan obrazı kimi təsvir ediliblər. Müasir dövrdə isə çaqqalın ekoloji əhəmiyyəti, davranış xüsusiyyətləri və qorunma statusu zoologiya elminin mühüm mövzularından biridir.
Çaqqalın növləri
Çaqqalların dünyada dörd əsas növü mövcuddur: qızılı çaqqal (Canis aureus), qara arxalı çaqqal (Canis mesomelas), yandırılmış çaqqal və yan cizgili çaqqal. Qızılı çaqqal ən geniş yayılmış növdür və Azərbaycan da daxil olmaqla, Asiya və Avropanın bəzi bölgələrində yaşayır. Onun kürkü sarımtıl-qızılı rəngdədir və mövsümə görə rəng çalarları dəyişə bilər.
Qara arxalı çaqqal əsasən Afrikanın cənub və şərq bölgələrində rast gəlinir. Onun kürəyində qara rəngli zolaq və bədəni boyunca qırmızımtıl-qəhvəyi rəng hakimdir. Yan cizgili çaqqal da Afrikada yayılıb və bədəninin yan tərəfində açıq rəngli zolaqlar olur. Yandırılmış çaqqal isə daha az tanınır və məhdud coğrafiyada rast gəlinir.
Çaqqalın yaşayış mühiti
Çaqqallar çox adaptasiya qabiliyyətli heyvanlardır. Onlar tropik savannalardan tutmuş yarımsəhra ərazilərinə, dağətəyi zonalara və kənd təsərrüfatı sahələrinə qədər müxtəlif mühitlərdə yaşaya bilirlər. Qızılı çaqqallar Azərbaycanda əsasən Kür-Araz ovalığında, aran bölgələrində və meşə kənarlarında müşahidə olunur.
Çaqqallar insan fəaliyyətinə nisbətən dözümlü olduqları üçün yaşayış məntəqələrinin yaxınlığında da məskunlaşa bilirlər. Onlar tez-tez kəndlərə yaxın ərazilərdə yem axtarır, xüsusilə toyuq və digər ev quşlarına hücum edirlər. Bu xüsusiyyətləri onlara həm adaptasiya, həm də konflikt baxımından diqqət çəkir.
Çaqqalın fiziki xüsusiyyətləri
Çaqqalın bədəni incə quruluşlu, ayaqları nisbətən uzun, qulaqları iri və dikdir. Bu, ona həm eşitmə, həm də çeviklik baxımından üstünlük verir. Orta çəkisi 8–10 kiloqram olsa da, bəzi fərdlərdə 12 kiloqrama qədər çata bilər.
Kürklərinin rəngi növ və coğrafi bölgəyə görə dəyişir. Qışda daha qalın və sıx, yayda isə daha qısa və nazik olur. Quyruqları uzun və tüklüdür, bu da onlara tarazlığı saxlamaqda kömək edir. Dişləri iti və güclüdür, kiçik ovları parçalamaq üçün uyğun quruluşa malikdir.
Çaqqalın qidalanma vərdişləri
Çaqqallar omnivor (qarışıq qidalanan) heyvanlardır. Onlar kiçik məməlilər, quşlar, yumurtalar, kərtənkələlər, böcəklər, meyvələr və bəzən leşlərlə qidalanır. Bu qarışıq pəhriz onlara dəyişkən mühitlərdə yaşamaq imkanı yaradır.
Bəzi bölgələrdə çaqqallar kənd təsərrüfatı məhsullarına, xüsusən bostan bitkilərinə və meyvə bağlarına da ziyan vura bilirlər. Bununla belə, onlar həm də zərərverici gəmiricilərin populyasiyasını nəzarətdə saxlayaraq ekoloji fayda təmin edirlər.
Çaqqalın çoxalma dövrü
Çaqqallar monogamdır, yəni bir ömürlük cütlüklər yaradırlar. Cütləşmə dövrü əsasən qış aylarında baş verir. Dişi çaqqalın hamiləlik müddəti təxminən 60 gündür və adətən 4–6 bala dünyaya gətirir.
Balalar anadan olduqdan sonra təxminən 8–10 həftə ana südü ilə qidalanır, daha sonra yarı-bərk qidalarla tanış olurlar. Bala çaqqallar bir yaşına çatdıqda yetkinlik dövrünə girirlər və ya ailə qrupunda qalır, ya da öz bölgələrini tapmaq üçün ayrılırlar.
Çaqqalın sosial davranışları
Çaqqallar həm tək, həm də qrup halında hərəkət edə bilirlər. Əsasən cütlüklər və balalar birlikdə yaşayır. Bölgəçilik instinkti güclüdür, öz ərazilərini qoxu izləri və səs siqnalları ilə işarələyirlər.
Çaqqalların ulama və müxtəlif səslərlə ünsiyyət qurması onların sosial əlaqələrinin əsas hissəsidir. Bu səslər həm təhlükə siqnalı, həm də ov zamanı əlaqə saxlamaq üçün istifadə olunur.
Çaqqal və insan münasibətləri
İnsanlarla çaqqal münasibətləri həm müsbət, həm də mənfi tərəflərə malikdir. Müsbət tərəfi onların zərərverici gəmiriciləri azaltmasıdır. Mənfi tərəfi isə kənd təsərrüfatına, xüsusən toyuqçuluğa zərər verməsidir.
Bəzi bölgələrdə çaqqallar ovçuluq məqsədilə təqib olunur. Lakin ekoloji tarazlıq baxımından onların qorunması vacibdir. Çaqqal populyasiyasının azalması, gəmiricilərin artmasına səbəb ola bilər.
Çaqqalın qorunma statusu
Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqına (IUCN) görə, qızılı çaqqal “az narahatlıq doğuran” kateqoriyaya daxildir. Bu, onların hazırda geniş yayılmış və sabit populyasiyaya malik olduğunu göstərir.
Buna baxmayaraq, yaşayış mühitinin məhv edilməsi, qanunsuz ovçuluq və xəstəliklər lokal populyasiyalara mənfi təsir göstərə bilir. Buna görə bir çox ölkədə çaqqalın mühafizəsi üçün qanunvericilik tədbirləri mövcuddur.ğ
Çaqqal, təbiətin həm ağıllı, həm də çevik yırtıcılarından biridir. Onun müxtəlif mühitlərə uyğunlaşma qabiliyyəti, qarışıq pəhrizi və sosial davranışları onu ekoloji cəhətdən vacib növə çevirir. Dünyada dörd əsas növü mövcuddur və bunlardan qızılı çaqqal Azərbaycanın faunasının təbii hissəsidir. Onlar kənd təsərrüfatına zərər verə bilsələr də, gəmirici populyasiyasını nəzarətdə saxlayaraq fayda da gətirirlər. Çaqqalın fiziki xüsusiyyətləri, xüsusilə kəskin eşitmə və qoxu hissi, onu uğurlu ovçu edir. Onların sosial quruluşu və səs siqnalları ilə ünsiyyət qabiliyyəti, yırtıcı heyvanlar içində maraqlı davranış nümunələri yaradır. Müasir dövrdə çaqqallar həm elmi tədqiqatların, həm də yabanı təbiət mühafizəsinin diqqət mərkəzindədir. Qorunmaları yalnız növün davamlılığını təmin etmir, həm də ekosistemlərin sabitliyinə xidmət edir. İnsanlarla çaqqallar arasında tarazlı münasibət yaratmaq, həm kənd təsərrüfatını qorumaq, həm də təbii həyatı dəstəkləmək baxımından vacibdir. Gələcəkdə onların mühafizəsi və ekoloji əhəmiyyətinin tanıdılması, həm yerli, həm də qlobal səviyyədə davamlı inkişaf məqsədlərinə töhfə verəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Çaqqal, Canidae fəsiləsinə aiddir. Bu ailəyə canavar, tülkü və ev itləri də daxildir. Çaqqal bu heyvanlarla yaxın genetik qohumdur.
Dünyada əsasən dörd növ çaqqal mövcuddur: qızılı çaqqal, qara arxalı çaqqal, yan cizgili çaqqal və yandırılmış çaqqal. Hər növ fərqli coğrafi bölgələrdə yayılıb.
Çaqqallar əsasən Afrika, Asiya və Cənub-Şərqi Avropada yaşayır. Azərbaycanda isə aran və meşə kənarı ərazilərdə rast gəlinir.
Çaqqal qarışıq qidalanan heyvandır. O, kiçik məməlilər, quşlar, sürünənlər, böcəklər, meyvələr və hətta leşlərlə qidalanır.
Normal şəraitdə çaqqal insana hücum etmir. Lakin nadir hallarda, ac qaldıqda və ya özünü təhlükədə hiss etdikdə hücum edə bilər.
Çaqqalın cütləşmə dövrü qış aylarına təsadüf edir. Hamiləlik təxminən 60 gün çəkir və dişi 4–6 bala dünyaya gətirir.
Çaqqallar müxtəlif səslər, ulama və qoxu izləri vasitəsilə ünsiyyət qururlar. Bu üsullar həm ov zamanı, həm də ərazi müdafiəsində istifadə olunur.
Çaqqallar zərərverici gəmiricilərin populyasiyasını azaldaraq ekosistem tarazlığını qoruyurlar. Onlar həmçinin təbiətdə qida zəncirinin vacib halqasıdır.
Vəhşi təbiətdə çaqqalların ömrü orta hesabla 8–10 ildir. Qorunan şəraitdə bu müddət bir qədər uzun ola bilər.
Qızılı çaqqal Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqına görə ‘az narahatlıq doğuran’ statusundadır. Lakin bəzi bölgələrdə yaşayış mühitinin azalması səbəbilə qoruma tədbirləri görülür.
