Cihaz mühəndisliyi texnologiyanın ən mühüm sahələrindən biri olmaqla, texniki sistemlərin, ölçmə və nəzarət alətlərinin, sensorların, avtomatika və proses idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi, istehsalı və tətbiqi ilə məşğul olur. Bu sahə, sənaye müəssisələrindəki istehsal proseslərində dəqiqliyin və keyfiyyətin təmin edilməsi üçün əsas vasitədir. Cihaz mühəndisləri, müxtəlif sənaye sahələrində – neft-kimya, energetika, qida sənayesi, əczaçılıq, metallurgiya və digər texnoloji sahələrdə avtomatlaşdırma və ölçmə sistemlərinin düzgün qurulmasına cavabdeh olan mühəndis texnoloqlardır.
Bu mühəndislik sahəsi, həm mexaniki, həm də elektron komponentləri özündə birləşdirən mürəkkəb cihazların işləmə prinsipini dərk edən, onları tərtib edən, quran və təmir edən mütəxəssislər yetişdirir. İnkişaf edən texnologiyalar fonunda cihaz mühəndisliyinin əhəmiyyəti daha da artır. Bu gün “ağıllı sistemlər”, “IoT” (əşyaların interneti) və sənaye 4.0 anlayışlarının tətbiqi ilə cihaz mühəndisliyi strateji sahəyə çevrilib.
Cihaz mühəndisliyinin əsas məqsədi, texnoloji proseslərin dəqiqliklə idarə olunmasını təmin etməkdir. Belə ki, temperatur, təzyiq, sərf, rütubət, konsentrasiya kimi parametrlərin dəqiq ölçülməsi və avtomatik şəkildə tənzimlənməsi istehsal proseslərinin keyfiyyətinə birbaşa təsir edir.
Cihaz mühəndisliyinin tarixçəsi və inkişaf mərhələləri
Cihaz mühəndisliyi, sənaye inqilabından sonra ölçü və avtomatlaşdırma texnologiyalarına olan ehtiyacın artması ilə formalaşmağa başlayıb. XIX əsrin sonlarından etibarən bu sahədə ilk ixtiralar – termometrlər, manometrlər, barometrlər və mexaniki ölçü cihazları meydana çıxdı. Bu cihazlar, insanın nəzarət etmədiyi mühüm proseslərin avtomatik idarə olunmasına şərait yaratdı.
XX əsrin ortalarında elektron komponentlərin tətbiqi ilə cihaz mühəndisliyində keyfiyyət dəyişikliyi baş verdi. Analoq sistemlər rəqəmsal texnologiyalarla əvəz olundu və proseslərdə dəqiqlik, sürət və sabitlik daha da artdı. Bu dövrdə cihaz mühəndisliyi, təkcə sənaye deyil, həmçinin tibb, kosmik texnologiya, hərbi sənaye və məişət texnologiyalarında da tətbiq olunmağa başladı.
Müasir dövrdə isə bu sahə süni intellekt, bulud texnologiyası və “ağıllı” sistemlərin tələblərinə cavab verəcək şəkildə transformasiyaya uğrayıb. Artıq təkcə cihazları işləyib hazırlamaq deyil, həm də onlara proqramlaşdırma, şəbəkə əlaqəliliyi və uzaqdan nəzarət kimi funksiyalar da əlavə olunur.
Cihaz mühəndisinin vəzifələri və funksiyaları
Cihaz mühəndisinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
- Ölçü və nəzarət cihazlarının layihələndirilməsi.
- Sənaye proseslərinə uyğun avtomatlaşdırma sistemlərinin seçilməsi.
- Texnoloji xəttlərdə istifadə olunan sensor, aktuator, PLC və SCADA sistemlərinin qurulması.
- Sistemin kalibrlənməsi, yoxlanması və istismara hazırlanması.
- Mövcud sistemlərin təmiri, texniki xidməti və modernləşdirilməsi.
- Proseslərin analiz edilməsi və optimallaşdırılması məqsədilə verilənlərin toplanması və qiymətləndirilməsi.
Bu funksiyalar yalnız texniki bacarıqlarla məhdudlaşmır, eyni zamanda layihə idarəetməsi, komanda ilə işləmək, hesabat hazırlamaq və təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək kimi peşə bacarıqlarını da tələb edir.
Tətbiq sahələri və iş imkanları
Cihaz mühəndisliyi geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Aşağıdakı sənaye sahələrində bu ixtisasa böyük tələbat vardır:
- Neft və qaz sənayesi: Qaz təzyiqi, axın miqdarı, temperatur kimi parametrlərin idarə olunması.
- Kimya sənayesi: Reaktorların, qarışdırıcıların və distillə qurğularının avtomatlaşdırılması.
- Energetika: Elektrik stansiyalarında gərginlik və cərəyan ölçü sistemləri.
- Qida sənayesi: İstehsal proseslərində gigiyena və sabitliyin təminatı üçün sensor sistemləri.
- Tibb və biotexnologiya: Diaqnostik və tibbi cihazların işlənməsi və texniki xidməti.
- Kosmik və aviasiya sənayesi: Yüksək dəqiqlikli ölçmə və monitorinq cihazlarının layihələndirilməsi.
Bu sahənin mütəxəssisləri həm dövlət müəssisələrində, həm özəl sənaye qurumlarında, həm də beynəlxalq şirkətlərdə çalışmaq imkanına malikdirlər.
Təhsil və ixtisaslaşma prosesi
Cihaz mühəndisliyi üzrə ali təhsil adətən bakalavr, magistr və doktorantura mərhələlərini əhatə edir. Azərbaycanda bu sahədə təhsil verən əsas universitetlər bunlardır:
| Universitet | İxtisasın adı | Təhsil müddəti |
|---|---|---|
| Azərbaycan Texniki Universiteti | Avtomatika və idarəetmə, Cihaz mühəndisliyi | 4 il (bakalavr) |
| Bakı Ali Neft Məktəbi | Sənaye mühəndisliyi, Elektronika və avtomatika | 4 il |
| Sumqayıt Dövlət Universiteti | Cihazqayırma mühəndisliyi | 4 il |
Magistratura səviyyəsində isə daha çox ixtisaslaşma – məsələn, proses idarəetməsi, SCADA sistemləri, robototexnika, smart sensorlar kimi sahələrdə təhsil davam etdirilir.
İstifadə olunan texnologiyalar və sistemlər
Cihaz mühəndisliyində istifadə olunan əsas texnologiyalar bunlardır:
- Sensor texnologiyaları: Temperatur, təzyiq, sərf, rütubət və digər fiziki ölçüləri qeyd edən cihazlar.
- Aktuatorlar: Texnoloji proseslərdə fiziki hərəkət yaradan qurğular.
- PLC (Programmable Logic Controller): Avtomatik idarəetmə üçün proqramlaşdırılan kontrollerlər.
- SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition): İstehsal proseslərinin uzaqdan monitorinq və idarə sistemləri.
- HMI (Human-Machine Interface): Operator və cihazlar arasında əlaqəni təmin edən istifadəçi interfeysləri.
Bu texnologiyalar birlikdə kompleks sistemlər yaratmağa imkan verir və cihaz mühəndisinin əsas iş alətlərini təşkil edir.
Sənaye 4.0 və cihaz mühəndisliyinin rolu
Sənaye 4.0 konsepsiyası ilə birlikdə cihaz mühəndisliyinin əhəmiyyəti daha da artıb. Bu konsepsiya avtomatlaşdırma, məlumatların toplanması və real vaxtda analizini birləşdirən yeni istehsal modelidir. Cihaz mühəndisliyi bu modelin əsas struktur elementlərindən biridir, çünki fiziki proseslər haqqında real məlumatlar yalnız dəqiq cihaz və sensorlar vasitəsilə əldə oluna bilər.
Sənaye 4.0-ın əsas elementləri:
- IoT cihazlar: Hər bir cihazın internetə qoşulması.
- Məlumat analitikası və süni intellekt: Toplanan məlumatların analizi və proseslərin optimallaşdırılması.
- Avtonom sistemlər: İnsan müdaxiləsi olmadan işləyə bilən ağıllı sistemlər.
Gələcək perspektivlər və əmək bazarı
Cihaz mühəndisliyinin gələcəyi süni intellekt, robototexnika və ağıllı texnologiyalarla sıx bağlıdır. Bu sahəyə olan tələbat yaxın illərdə daha da artacaq. Ağıllı ev sistemləri, səhiyyədə istifadə olunan tibbi avadanlıqlar və avtomatlaşdırılmış kənd təsərrüfatı texnologiyaları bu sahənin gələcək istiqamətlərindəndir.
Beynəlxalq bazarda da cihaz mühəndislərinə ehtiyac sürətlə artır. Xüsusilə Avropa, BƏƏ, Kanada, Almaniya və Yaponiya kimi ölkələrdə bu ixtisasa sahib mütəxəssislər yüksək maaş və karyera imkanları ilə cəlb olunur.
Azərbaycanda cihaz mühəndisliyinin durumu və ehtiyaclar
Azərbaycanda sənayeləşmə prosesinin sürətlənməsi, “Ağıllı kənd” layihələri, “Made in Azerbaijan” təşəbbüsləri və innovasiya mərkəzlərinin yaradılması cihaz mühəndisliyinə olan ehtiyacı artırır. Bu sahədə kadr çatışmazlığı mövcuddur və yeni mütəxəssislərin hazırlanmasına ehtiyac getdikcə artır.
Dövlət səviyyəsində texniki peşə təhsili sistemlərinin yenilənməsi, universitetlərin cihaz mühəndisliyi üzrə laboratoriyalarının müasirləşdirilməsi və beynəlxalq təcrübələrin tətbiqi bu sahənin inkişafı üçün vacib addımlardır.
Cihaz mühəndisliyi texnologiyanın əsas sütunlarından biri olaraq, sənayenin, səhiyyənin, energetikanın və digər strateji sahələrin etibarlı və dəqiq idarə olunmasına xidmət edir. Bu ixtisas yalnız cihazların texniki quruluşunu bilmək deyil, həm də onları sistem daxilində funksional və effektiv şəkildə istifadə etməyi tələb edir. Azərbaycanda da bu sahənin inkişafı üçün geniş imkanlar mövcuddur və bu sahədə təhsil alan gənclər həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq əmək bazarında yüksək rəqabət qabiliyyətinə malik ola bilərlər.
Ən Çox Verilən Suallar
Cihaz mühəndisliyi sənaye və texnoloji sahələrdə ölçü, nəzarət və avtomatlaşdırma sistemlərinin layihələndirilməsi, qurulması və texniki dəstəyi ilə məşğul olan mühəndislik sahəsidir.
Cihaz mühəndisi müxtəlif fiziki göstəriciləri – təzyiq, temperatur, sərf və s. – ölçən və nəzarət edən sistemləri quraşdırır, proqramlaşdırır, kalibrləyir və istismara verir.
Azərbaycanda bu sahədə əsasən Azərbaycan Texniki Universiteti, Bakı Ali Neft Məktəbi və Sumqayıt Dövlət Universiteti kimi ali məktəblər təhsil verir.
AutoCAD, MATLAB, LabVIEW, Siemens PLC, SCADA və HMI sistemləri cihaz mühəndisinin bilməli olduğu əsas proqram təminatlarıdır.
Bu mühəndislik sahəsi neft-kimya, energetika, qida sənayesi, farmakologiya, metal emalı və səhiyyə kimi sahələrdə geniş tətbiq olunur.
Azərbaycanda yeni başlayan mühəndislər üçün maaş 800–1500 AZN arasında dəyişə bilər, təcrübəli mütəxəssislər üçün isə 2500 AZN və üzəri ola bilər. Xaricdə isə 3000–7000 USD civarındadır.
Avtomatika mühəndisliyi proseslərin idarə edilməsinə fokuslanır, cihaz mühəndisliyi isə bu prosesləri təmin edən ölçü və nəzarət cihazlarını layihələndirir və qurur.
Texniki riyazi biliklər, analitik düşüncə, proqramlaşdırma bacarığı, sistem təhlili və sənaye proseslərinə dair anlayış əsas bacarıqlardır.
Bəli, sənaye 4.0 və ağıllı sistemlərin yayılması ilə bu sahəyə olan tələbat sürətlə artır və daha çox mütəxəssis tələb olunur.
Əlbəttə, texniki sahələrdə marağı və bacarığı olan qadınlar da cihaz mühəndisliyində uğurla fəaliyyət göstərə bilərlər. Bu sahə gender fərqi qoymur.
