Azərbaycan xalqının qədim ənənələri arasında xüsusi yeri olan çilə anlayışı tarix boyunca sosial, mənəvi və simvolik baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. “Çilə” sözü təkcə meteoroloji və təbiət hadisəsi deyil, həm də insanların gündəlik həyatında, xalq inancında, mifologiyada və xalq yaradıcılığında dərin izlər buraxan bir anlayış kimi çıxış edir. Çilə, əsasən, qış fəslində müşahidə olunan və 40 günlük soyuq dövrü əhatə edən bir zaman kəsimidir, lakin onun mənası və təsiri təkcə iqlim hadisəsi ilə bitmir.
Çilə həm Azərbaycan, həm də digər türk xalqları və Yaxın Şərq xalqlarında əsrlər boyu təbiətə hörmət, zamanın dövranı, insan həyatının mərhələləri və mübarizənin simvolu kimi qəbul olunub. Ən çox “Böyük Çilə” və “Kiçik Çilə” adları ilə tanınan bu dövr, kənd təsərrüfatı, ovçuluq, ailə həyatının təşkili, xalq təqvimi və digər ənənəvi təsərrüfat sahələri üçün də xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycan mifologiyasında və folklorunda çilə bəzən “qışın qırxı”, bəzən də “soyuğun sınma nöqtəsi” kimi təqdim olunur. Bu anlayış insanın təbiətlə, fəsillərin dəyişkənliyi ilə əlaqəsini, təbiətə uyğunlaşmaq bacarığını, çətinlik və zəfər simvolikasını daşıyır. Çilə həm də xalq inanclarında təmizlənmə, yenilənmə, duaların qəbul olunması, bəzi qadağalar və inancların güclənməsi ilə müşayiət olunur.
Çilə: Etimologiyası və Tarixi Kökləri
Çilə sözü Azərbaycan dilində “qırx” (40) mənasını verir və kökləri qədim fars və türk dillərinə gedib çıxır. Farscadan keçmə olan “çihil” (“chehel”) və “çilə” sözləri də qırx günlük dövr, xüsusilə də soyuğun ən şiddətli vaxtı anlamını daşıyır. Əslində, çilə Orta Asiyada, İranda, Anadolu və Qafqazda yayılan bir çox mədəniyyətdə qışın ortasında baş verən 40 günlük sərt soyuq dövrü bildirir.
Azərbaycan ərazisində də çilə qədimdən xalq təqviminin ayrılmaz hissəsi olub. Böyük Çilə dekabrın sonlarından başlayır və yanvarın sonuna qədər davam edir. Kiçik Çilə isə yanvarın sonundan martın əvvəlinə qədər olan, nisbətən mülayim dövrü əhatə edir.
Çilə Anlayışı və Onun Xüsusiyyətləri
Çilə qış fəslinin ən sərt və uzun dövrüdür. Xalq arasında “Böyük Çilə” və “Kiçik Çilə” kimi iki əsas mərhələyə bölünür:
- Böyük Çilə: Dekabrın 22-23-dən başlayır, təxminən yanvarın 31-dək davam edir.
- Kiçik Çilə: Yanvarın 31-dən martın 10-a qədər davam edir.
Bəzən “Çilənin oğlanı”, “Çilənin qızı”, “Çilənin arası” kimi adlarla qısa dövrlərə də bölünür. Çilə zamanı gecələr uzun, günlər isə qısa olur. Təbiətdə soyuq, qar və şaxta, küləkli havalar üstünlük təşkil edir.
Çilənin Azərbaycan Təqvimi və Xalq İnancında Yeri
Çilə xalq təqviminin ən vacib dövrlərindən biri kimi qəbul olunur. Ənənəvi kənd həyatında əkin-biçin, heyvandarlıq və gündəlik məişət işləri çilənin başlanğıcı və sonu ilə sıx bağlı olurdu. Xüsusilə qədim dövrlərdə insanlar çilə bitənə qədər əkin və əkin hazırlığı işlərinə başlamazdılar. Çilənin sonu yazın, yeni həyatın və məhsuldarlığın başlanğıcı kimi qəbul edilirdi.
Çilə və Xalq Yaradıcılığı
Azərbaycan folklorunda, nağıllarda, atalar sözləri və deyimlərdə çilə tez-tez rast gəlinir:
- “Çilədən sonra yaz gəlir.”
- “Çilənin çıxmağına az qalıb.”
- “Çilə qırılmazsa, yaz gəlməz.”
Çilə həm də aşıq şeirlərində, bayatılarda, ağı və nəğmələrdə təbiətin sərt dövrü, insan səbir və ümidinin sınağı kimi təqdim edilir.
Çilə və Qış Məclisləri
Çilə dövrü kənd həyatında əsasən evdə, ailə və yaxınların bir arada olduğu, qış gecələrinin uzun, şən və zəngin keçdiyi bir dövrdür. Çilə axşamlarında insanlar bir araya gələr, nağıl, tapmaca, atalar sözü söyləyər, aşıq musiqisi və xalq mahnıları ifa edərdilər. Qış üçün hazırlanan təamlar – qovurğa, yemiş, qoz-fındıq, qurudulmuş meyvə, çay süfrəsi xüsusi yer tutardı.
Çilə məclisləri həm də ünsiyyət, birliyin, qohumluq və qonşuluq münasibətlərinin gücləndiyi ənənəvi sosial platformadır.
Çilə ilə Bağlı Xalq İnancları və Qadağalar
Çilə dövründə bəzi inanclar və qadağalar yaranmışdır. Məsələn:
- Çilə vaxtı toy etmək, böyük məclis qurmaq xoş sayılmaz.
- Bəzi yerlərdə çilə zamanı suya girmək, böyük işlər görmək, ev tikmək tövsiyə olunmaz.
- Çilə axşamlarında “çilə çıxdısa, yaz gələcək” kimi inanclar mövcuddur.
- Uşaqlara, yaşlılara çilə vaxtı soyuqdan qorunmaq, bədənə xüsusi qulluq etmək tapşırılırdı.
Çilə və Astronomik Hadisələr
Çilənin başlanğıcı və sonu günəşin ən qısa və ən uzun nöqtələrindən (qış gündönümü və yaz bərabərliyi) asılıdır. Çilə, əslində, təbiətin astronomik dövranını əks etdirir və əkin-biçin, heyvandarlıq üçün yolgöstərici olur.
Çilə və Qış Tədbirləri: Mərasimlər və Ayinlər
Azərbaycanın bəzi bölgələrində çilə dövrü xüsusi mərasimlər, xeyir-dualar, dualar və kollektiv oyunlarla müşayiət olunur. Bəzən çilə qurtaranda uşaqlar şənlik, tonqal başında oynamaq, yumurta döyüşdürmək, Novruz hazırlıqları başlamaq kimi ayinlərə başlayırlar.
Çilə bayramı həm də bolluq, xoşbəxtlik, sağlamlıq, pis ruhların uzaqlaşması üçün duaların edildiyi bir dövrdür.
Çilənin Azərbaycan Ədəbiyyatı və Sənətində İzləri
Çilə yalnız adət və inanclarda deyil, həm də Azərbaycan poeziyası və incəsənətində tez-tez işlənir. Xalq şairləri, yazıçılar və rəssamlar çilə motivlərini insan həyatının dövranı, çətinlik və zəfər, təbiətin oyanışı kimi təqdim ediblər. Çilənin sərtliyi ilə insan iradəsi, ümidi və səbri arasında paralellər çəkilib.
Müasir Dövrdə Çilə və Onun Sosial Rolu
Müasir dövrdə çilə anlayışı kənd yerlərində və bəzi ailələrdə hələ də qorunub saxlanır. Xüsusilə iqlimə, kənd təsərrüfatına bağlı icmalarda çilə təqvimi və adətləri hələ də aktualdır. Şəhər həyatında isə çilə anlayışı daha çox mədəniyyət, ədəbiyyat və folklor kontekstində yaşamağa davam edir.
Çilə ilə Bağlı Maraqlı Faktlar və Dünya Mədəniyyətində Bənzərləri
- Çilə anlayışı təkcə Azərbaycanda deyil, İran, Türkiyə, Orta Asiya, hətta Balkan ölkələrinin bəzi hissələrində də mövcuddur.
- Ruslarda “Sorokoved” (qırx gün) anlayışı, ingilis folklorunda “Forty Days of Winter” kimi oxşar anlayışlar tapılır.
- Qədim insanlar çiləni ilin dövranının, insan ömrünün simvolu kimi qəbul ediblər.
Çilənin Xalq Təsərrüfatında Rolu
| Dövr | Əsas fəaliyyətlər | İnanclar və adətlər |
|---|---|---|
| Böyük Çilə | Evdə işlər, toxuculuq, təmir | Toy və böyük tədbirlərin azlığı, soyuqdan qorunma |
| Kiçik Çilə | Əkinə hazırlıq, toxum seçimi | Novruz hazırlıqları, dualar |
| Çilənin sonu | Yaz işləri, torpaq becərmək | Şənlik, Novruz, təbiətin oyanması |
Çilə ilə Bağlı Atalar Sözləri və Deyimlər
- “Çilədən sonra yaza yol açılar.”
- “Çilə çıxmasa, bahar gəlməz.”
- “Çilənin oğlanı soyuq olar, qızı isə ilıq.”
- “Çilə qırıldı, buzlar əriyər.”
Çilə – təkcə təbiətin, qış fəslinin sərtliyi deyil, həm də insan həyatının, cəmiyyətin möhkəmliyinin, səbir və ümidin simvoludur. Çilə dövrü insanların bir-birinə daha yaxın olduğu, ortaq dəyərlərin və ənənələrin yaşadıldığı, təbiətə və zamana hörmətin ifadə olunduğu xüsusi bir mərhələdir. Müasir dövrdə çilə anlayışının folklor və mədəniyyət kontekstində qorunması xalqın tarixi yaddaşının bir hissəsi kimi dəyərlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Çilə əsasən qış fəslinin ən sərt 40 günlük dövrünü bildirir və Azərbaycan xalq təqviminin, ənənələrinin vacib hissəsidir.
Böyük Çilə dekabrın 22-23-də başlayır, təxminən yanvarın 31-dək davam edir. Kiçik Çilə isə yanvarın 31-dən martın 10-na qədər olan dövrü əhatə edir.
Çilə dövründə toy, böyük məclis etmək, suya girmək kimi işlər qadağan edilir, yazın başlanğıcı və yenilənmə üçün dualar edilir.
Çilə dövründə ailəvi məclislər, nağıl axşamları, xalq musiqisi, qış şənlikləri, dualar və Novruz hazırlıqları keçirilir.
Çilə mövzusu nağıllarda, atalar sözlərində, aşıq şeirlərində və xalq nəğmələrində təbiətin sınağı, insan səbir və ümidi kimi əksini tapıb.
Çilə dövrü əkin-biçin və təsərrüfat işləri üçün yolgöstəricidir, yaz işlərinin planlaşdırılmasında xüsusi yer tutur.
Kənd yerlərində çilə təqvimi və adətləri qismən qorunur, şəhərlərdə isə əsasən folklor və mədəniyyət kontekstində xatırlanır.
İranda “Çilə gecəsi”, Rusiyada “Sorokoved”, Avropada “qırx günün qışı” kimi bənzər adətlər mövcuddur.
Çilə dövründə insanlar əsasən ev işləri, toxuculuq, təmir və Novruz hazırlığı ilə məşğul olur, sosial ünsiyyət və birliyin güclənməsinə şərait yaranır.
“Çilədən sonra yaz gəlir”, “Çilə çıxmasa, bahar gəlməz”, “Çilənin qızı yazı gətirər” kimi atalar sözləri məşhurdur.
