Çin Xalq Respublikası(ÇXR) : Tarixi, Əhali quruluşu

Çin Xalq Respublikası son əsrlərdə dünyanın ən maraqlı və sürətlə dəyişən ölkələrindən birinə çevrilib. Asiyanın şərqində, Sakit okean sahilində yerləşən bu nəhəng dövlət həm coğrafi ərazi, həm də əhali baxımından planetin ən böyük ölkələrindən biridir. Çin minilliklər boyu bəşəriyyətin inkişafında mühüm rol oynamış, qədim mədəniyyət, elmi-texniki yeniliklər, iqtisadi və siyasi dəyişikliklərlə ad çıxarıb. Müasir dövrdə isə Çin Xalq Respublikası təkcə regionun deyil, bütün qlobal iqtisadiyyatın və siyasətin aparıcı qüvvələrindən biri kimi çıxış edir. Ölkənin iqtisadi islahatları, sosial inkişafı, texnoloji irəliləyişləri, beynəlxalq əlaqələri və ekoloji siyasəti dünyada maraq və diqqətlə izlənir. Bütün bunlarla yanaşı, Çin cəmiyyəti öz dərin mədəni köklərini, tarixi ənənələrini və orijinal identikliyini qorumağa çalışır. Bu məqalədə Çin Xalq Respublikasının tarixi, siyasi sistemi, iqtisadiyyatı, mədəniyyəti, təhsili, elmi-texniki nailiyyətləri, demoqrafiyası, coğrafiyası, beynəlxalq rolu və çağdaş problemləri geniş araşdırılır.

Tarixi inkişaf mərhələləri

Çin Xalq Respublikasının tarixi qədim imperiyalar dövrünə, eramızdan min illər əvvələ gedib çıxır. Qədim dövrdə Çin ərazisində ilk dövlət quruluşları – Şan (Yin), Çjou, Sun, Tan, Yuan, Min və daha sonra Çin imperiyası formalaşmışdı. Uzun illər ərzində Çin mədəniyyəti İpək Yolu vasitəsilə Avropa, Yaxın Şərq və Orta Asiya ilə sıx ticarət və mədəni əlaqələr qurub.

XIX əsrdə Çin zəifləyərək Qərb dövlətləri və Yaponiya tərəfindən parçalanmağa, müxtəlif müharibələrə və daxili qarşıdurmalara məruz qaldı. 1911-ci ildə imperiya devrildi, Çin Respublikası quruldu. 1949-cu il 1 oktyabrda Mao Tszedun rəhbərliyi ilə Çin Kommunist Partiyası Çində hakimiyyəti ələ keçirdi və Çin Xalq Respublikasının yaradıldığını elan etdi. İlk illərdə Mao dövründə kollektivləşmə, mədəni inqilab və iqtisadi sarsıntılar baş verdi. 1978-ci ildən sonra Den Syaopin islahatları ilə ölkədə bazar iqtisadiyyatına keçid, özəl təşəbbüs və xarici investisiyaların təşviqi baş verdi, bu isə müasir Çin iqtisadi möcüzəsinin əsasını qoydu.

Siyasi sistem və idarəetmə

Çin Xalq Respublikası vahid, unitar və sosialist dövlətdir. Dövlətin ali orqanı Xalq Nümayəndələri Ümumçin Konqresi, icra hakimiyyəti isə Dövlət Şurası və Sədrlik institutudur. Faktiki olaraq ölkənin siyasi həyatına Çin Kommunist Partiyası tam nəzarət edir. Partiya Baş Katibi, eyni zamanda ölkənin Sədri və Mərkəzi Hərbi Şuranın sədridir. İdarəetmənin aşağı pillələrində – əyalət, şəhər və kənd səviyyəsində partiya komitələri əsas rol oynayır.

Çində çoxpartiyalı sistem mövcud olsa da, real hakimiyyət Çin Kommunist Partiyasının əlindədir. Qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətləri formal olaraq ayrılmış olsa da, faktiki partiya nəzarəti təmin olunur. Son illər siyasi sabitlik, kütləvi nəzarət texnologiyaları və sosial-mədəni nəzarət tədbirləri Çinin dövlət modelində əsas istiqamətlərə çevrilib.

Demoqrafiya və əhali quruluşu

Çin Xalq Respublikası dünyada əhalisi ən çox olan ölkədir. Rəsmi statistikalara görə, əhali 1,4 milyarda yaxınlaşır. Əhali əsasən Han millətindən (təxminən 92%), qalan hissə isə uyğur, tibet, hui, mançu, moğol, zuan və digər 50-dən artıq milli azlıqlardan ibarətdir. Çin əhalisinin böyük hissəsi Şərqi Çin düzənliyində, böyük şəhərlərdə və sahilboyu ərazilərdə cəmləşib.

1950-ci illərdən etibarən Çin “bir uşaq” siyasəti tətbiq edərək əhalinin artımını tənzimləməyə çalışdı. Bu siyasət 2016-cı ildən yumşaldıldı və ailələrə iki, daha sonra üç uşaq sahibi olmağa icazə verildi. Bu dəyişikliklər yaşlanan əhali, əmək bazarının daralması və sosial müdafiə problemləri fonunda baş verir. Hazırda Çin cəmiyyətində urbanizasiya, kənddən şəhərə kütləvi miqrasiya, orta təbəqənin artması, ailə strukturlarının dəyişməsi, yaşlıların sosial müdafiəsi kimi demoqrafik tendensiyalar müşahidə olunur.

İqtisadiyyat və iqtisadi islahatlar

Çin Xalq Respublikasının iqtisadiyyatı son 40 ildə bəşəriyyət tarixində ən sürətli inkişaf göstəricilərindən birini nümayiş etdirib. 1978-ci ildə başlanan iqtisadi islahatlar ölkənin kənd təsərrüfatı, sənaye, tikinti və xidmət sektorlarında inqilabi dəyişikliklərə səbəb oldu. Dövlətin planlaşdırılmış iqtisadi modeli bazar mexanizmləri və xarici sərmayələrlə birləşdirildi. Çin bu gün dünyanın ən böyük ikinci iqtisadiyyatı, ixracat və sənaye gücüdür.

İqtisadiyyatın əsas sektorları – avtomobil, elektronika, tikinti materialları, tekstil, kimya, kənd təsərrüfatı məhsulları və xidmətlər sahəsidir. Şanxay, Şençjen, Pekin, Quançjou kimi iri şəhərlər ölkənin iqtisadi mərkəzlərinə çevrilib. 2020-ci illərdə Çində daxili bazarın inkişafı, innovasiya texnologiyalar, “Rəqəmsal Çin”, süni intellekt və yaşıl enerji sahələri prioritet elan olunub. Eyni zamanda, bölgələrarası sosial-iqtisadi fərqlər, korrupsiya, mülkiyyət hüquqları və maliyyə sabitliyi əsas problemlər kimi qalır.

Elmi-texniki inkişaf və innovasiya

Çin elmi-texniki tərəqqidə son onilliklərdə sürətli yüksəliş nümayiş etdirir. Çin kosmos tədqiqatları, Yerin süni peykləri, Ay missiyaları, yüksək sürətli dəmir yolları, böyük internet platformaları, süni intellekt, biotexnologiya və gen mühəndisliyi sahələrində dünyada liderlər sırasındadır. Huawei, Alibaba, Tencent, Baidu kimi texnologiya şirkətləri dünya miqyasında rəqabət aparır. Çin hökuməti AR-GE-yə (araşdırma və inkişaf) böyük məbləğlər yatırır, ali məktəblərdə elmi potensialın artırılmasına şərait yaradır.

Çinin patent sayı, elmi məqalə və beynəlxalq texnoloji layihələrdə iştirakı getdikcə artır. Özəlliklə, 5G rabitə texnologiyaları, elektrikli avtomobillər, ekoloji təmiz enerji mənbələri və böyük məlumatların analizi sahəsində Çin qabaqcıl mövqedədir.

Təhsil və ali məktəblər sistemi

Çində təhsil sistemi mərkəzləşdirilmiş və çoxpilləlidir. Məktəbəqədər hazırlıqdan başlayaraq ibtidai, orta və ali məktəblər, kolleclər, tədqiqat institutları fəaliyyət göstərir. Məktəbəqədər və ibtidai təhsil icbaridir. Ali təhsildə Tsinghua Universiteti, Pekin Universiteti, Fudan Universiteti, Şanxay Jiao Tong Universiteti kimi ali məktəblər dünya reytinqlərində yüksək yerlərdədir.

Çində beynəlxalq proqramlar, xarici tələbələr üçün geniş təqaüd və təhsil imkanları, distant təhsil və texnoloji resursların tətbiqi dinamik inkişaf edir. Təhsil sistemində ciddi rəqabət, biliyin qiymətləndirilməsi üçün geniş imtahan sistemi və milli kadr hazırlığı əsas rol oynayır.

Coğrafiya və təbii resurslar

Çin Xalq Respublikası Asiyanın şərqində, Sakit okean sahilində yerləşir. Ölkə ərazisi 9,7 milyon kvadrat kilometrdən çoxdur. Çin şimaldan cənuba, şərqdən qərbə müxtəlif iqlim qurşaqlarını, dağları, çayları və çölləri əhatə edir. Şimalda Gobi səhrası, qərbdə Tibet yaylası, cənubda subtropik meşələr, şərqdə isə sıx əhalili düzənliklər yerləşir. Ölkənin ən uzun çayları Yanszı və Sarı çay (Huang He), ən böyük gölü isə Poyanq gölüdür.

Çin təbii resurslarla zəngindir: kömür, dəmir filizi, neft, qaz, volfram, qızıl, uran və s. burada hasil olunur. Bərəkətli torpaq, geniş su ehtiyatları kənd təsərrüfatının inkişafına şərait yaradır. Eyni zamanda, ekoloji problemlər, torpaq eroziyası, şəhərlərdə hava çirkliliyi, su resurslarının azalması dövlət siyasətində prioritet məsələyə çevrilib.

Mədəniyyət, ənənə və dəyərlər

Çin mədəniyyəti minilliklər boyu özünəməxsus ənənələr, fəlsəfi sistemlər (konfutsiçilik, taoizm, buddizm), incəsənət, musiqi, memarlıq, ədəbiyyat və folklor nümunələri ilə zəngindir. Çin dili – Putonqhua – dünyanın ən çox danışılan ana dilidir. Kaligrafiya, Çin qrafikası, poeziya və teatr (Pekin operası və s.), döyüş sənətləri, çay mərasimləri, qastronomiya və bayramlar (Çin yeni ili, Fənər festivalı) ölkənin mədəni həyatında xüsusi yer tutur.

Çində ailə dəyərləri, böyüyə hörmət, əcdadlara ehtiram və ictimai nizam- intizam ən əsas prinsiplər sırasındadır. Müasir cəmiyyətin qloballaşması, gənclər arasında fərdiyyətçiliyin artması və Qərb təsirləri bu dəyərləri zaman-zaman dəyişir, lakin mədəni köklər qorunur.

Beynəlxalq münasibətlər və qlobal rol

Çin Xalq Respublikası BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı, BRICS, Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların fəal iştirakçısıdır. Çin “Bir Kəmər, Bir Yol” (İpək Yolu İqtisadi Kəməri) layihəsi ilə Asiya, Avropa və Afrikanı birləşdirən ticarət, nəqliyyat və investisiya şəbəkəsi yaradır.

Çin həm də ABŞ, Avropa Birliyi, Rusiya, Yaponiya, ASEAN və qonşu dövlətlərlə siyasi, iqtisadi və hərbi münasibətlərini daim inkişaf etdirir. Eyni zamanda, Cənubi Çin dənizində ərazi mübahisələri, Tayvan, Tibet, Sincan uyğur məsələləri, insan hüquqları və demokratik islahatlarla bağlı beynəlxalq mübahisələr ölkənin xarici siyasətində müntəzəm diqqət mərkəzindədir.

Çin cəmiyyətində çağdaş problemlər və inkişaf dinamikası

Çində sosial-iqtisadi inkişafla yanaşı, bir sıra problemlər də qalır: bölgələrarası inkişaf fərqləri, şəhər-kənd qeyri-bərabərliyi, sosial müdafiə sisteminin çatışmazlıqları, gənclərin işsizlik və mənzil problemi, ətraf mühitin qorunması, əhali yaşlanması, texnoloji asılılıq və informasiya təhlükəsizliyi. Son illər hökumət bu problemlərin həllinə yönəlik yeni islahatlar, sosial proqramlar və rəqəmsal innovasiyalar həyata keçirir. Çin cəmiyyətinin ən mühüm üstünlüyü isə sürətli adaptasiya qabiliyyəti, kollektiv əmək vərdişləri və yeniliklərə açıq olmasıdır.

Çinin gələcək inkişaf strategiyasında yüksək texnologiyalara, yaşıl enerji, təhsil və innovasiya sahələrinə xüsusi önəm verilir. Eyni zamanda, cəmiyyətin tarixi-mədəni kimliyinin qorunması, sosial sabitliyin və dövlət təhlükəsizliyinin təmin olunması dövlət siyasətinin əsas prioritetidir.

Çin Xalq Respublikası haqqında əsas göstəricilər

Çin Xalq Respublikası dünya sivilizasiyasının ən qədim və eyni zamanda ən dinamik inkişaf edən dövlətlərindən biridir. Qədim tarixə və zəngin mədəni köklərə malik olan bu ölkə, son əsrlərdə elmi, iqtisadi və texnoloji sahədə inanılmaz sıçrayışlarla bütün planetə təsir edən bir gücə çevrilib. Çin cəmiyyəti köklü ənənələrə, kollektiv əmək mədəniyyətinə, yüksək intizam və təhsilə əsaslanır. Eyni zamanda, ölkənin sürətli iqtisadi inkişafı, texnoloji nailiyyətləri, qlobal iqtisadiyyat və siyasətdəki rolunun artması, onu XXI əsrdə əsas beynəlxalq oyunçulardan birinə çevirib.

Ən Çox Verilən Suallar