Çingiz Xan : Həyatı, Qələbələri, Diplomatiyası

Dünya tarixinin ən böyük imperatorlarından biri olan Çingiz xan təkcə Orta Asiyada deyil, bütün Avrasiya tarixində dərin iz qoymuş şəxsiyyətlərdən biridir. O, hərbi istedadı, strateji düşüncəsi, dövlətçilik bacarığı və fərqli idarəetmə üslubu ilə XIII əsrin dünya nizamına tamamilə yeni çalarlar əlavə edib. Çingiz xanın adı monqol çöllərinin sıldırımlarından Avropa şəhərlərinin dar küçələrinə qədər qorxu və heyranlıqla çəkilib. Onun qurduğu Monqol İmperiyası qısa müddətdə insanlıq tarixinin ən geniş ərazilərini əhatə edən dövlətlərindən birinə çevrilib və onilliklərlə regionun ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatına təsir göstərib. Çingiz xanın fəaliyyəti, həyat yolu, dövlətçilik prinsipləri və hərbi yürüşləri bu gün də tarixçilər, sosioloqlar, politoloqlar və sadə oxucular üçün aktual və maraqlıdır. Onun irsi, yaratdığı qanunlar və dünyagörüşü bir çox mədəniyyət və sivilizasiya üçün həm müsbət, həm də mübahisəli örnək olaraq qalır.

Çingiz Xan Həyatı

Çingiz xan 1162-ci ildə Orta Asiyanın şimal-şərqində, Onon çayı sahilində, monqol tayfalarından olan Börciqin nəslinə mənsub ailədə anadan olub. Onun əsl adı Temuçindir. Atası Yesugey Bahadır monqol tayfalarının nüfuzlu başçısı idi. Temuçin erkən yaşlarından çətin həyat, amansız təbiət, tayfalararası qarşıdurmalar və siyasi çəkişmələrlə qarşılaşıb. Atasının düşmənləri tərəfindən zəhərlənib öldürülməsi, ailəsinin tayfadan qovulması və ağır yoxsulluq illəri Temuçinin xarakterinin və liderlik bacarıqlarının formalaşmasında həlledici rol oynayıb. Onun ailəsi uzun müddət monqol çöllərində tənhalıq və səfalətlə mübarizə aparıb.

Çingiz xanın monqol tayfalarını birləşdirməsi

Temuçinin uşaqlıq və gənclik dövrü Monqol çöllərində daimi münaqişə və qeyri-sabitlik şəraitində keçib. Orta əsrlərdə monqol tayfaları daimi qarşıdurmalar, basqınlar və qisaslarla bölünmüş vəziyyətdə idi. Temuçin məharətli diplomatiyası, sadiq tərəfdarları və ailə-nesil bağları sayəsində bir-birindən düşmən olan tayfaları birləşdirməyə nail olub. O, qan-qardaşlıq (anda) və sədaqət andı kimi ənənələri uğurla tətbiq edib, öz ətrafında həm döyüşçüləri, həm də ağıllı məsləhətçiləri cəmləşdirib. 1206-cı ildə Orxon çayı sahilində keçirilən böyük qurultayda (kurultayda) Temuçin bütün monqol tayfalarının birləşmiş xanı seçilib və ona “Çingiz xan” (bütün dənizlərin və ölkələrin hökmdarı) titulu verilib.

Monqol İmperiyasının yaranması və idarəçilik sistemi

Çingiz xan Monqol İmperiyasının əsasını qoyduqdan sonra dövlətin idarəçilik strukturunu, hərbi sistemini və cəmiyyətin daxili nizamını tamamilə yenidən qurdu. O, qohumluq, tayfa və soy əsasında deyil, sadiqlik və qabiliyyət prinsipi əsasında məmur və komandanları seçirdi. Çingiz xan böyük ordusunu “tuman” (10 minlik), “minlik”, “yüzlük” və “onluq” prinsipilə təşkil etdi. O, xüsusi “Yasa” adlı qanunlar məcmuəsini tətbiq etdi ki, bu da Monqol cəmiyyətində sərt intizam və ədalət yaratdı. Monqol İmperiyasında dözümlülük, qayda-qanun, səmərəli vergi sistemi və sərt cəzalar ön planda idi.

Hərbi yürüşlər və qələbələr

Çingiz xanın ordusu son dərəcə intizamlı, çevik və güclü idi. O, ilk olaraq yaxın ətrafındakı monqol və türk tayfalarını tabe etdi. Daha sonra Çin torpaqlarına, Mərkəzi Asiyaya, Xəzərsahili və İrana qarşı yürüşlər başladı. Çingiz xanın başçılığı ilə monqol ordusu Şərqi Türküstanı, Qərbi Xia, Jin imperiyasını (Çinin şimalı), Xorezmşahlar dövlətini və bir çox başqa əraziləri fəth etdi. Monqol süvariləri sürətli hücumlar, “saxta geri çəkilmə” taktikası və qəfil basqınlar ilə tanınırdı. Onun yürüşləri böyük şəhərlərin, ticarət yollarının və sivilizasiyaların taleyini dəyişdi.

Çingiz xanın dövlət siyasəti və diplomatiyası

Çingiz xan təkcə böyük sərkərdə deyil, həm də uzaqgörən dövlət xadimi idi. O, fəth etdiyi ərazilərdə yerli idarəçiləri qorumağa, əhalinin əksəriyyətini yaşatmağa, ticarəti və kommunikasiya yollarını inkişaf etdirməyə çalışırdı. Qüdrətli poçt şəbəkəsi, “yam” rabitə sistemi, diplomatik missiyalar, elçilərə toxunulmazlıq, çoxmədəniyyətlilik və dini dözümlülük Çingiz xanın dövlət siyasətinin əsas prinsipləri idi. O, dinlərə və xalqlara qarşı dözümlü idi, alimləri, sənətkarları və tacirləri qoruyurdu.

Çingiz xanın qanunları və “Yasa” kodeksi

Çingiz xan imperiyanın idarə olunmasında “Yasa” adlı xüsusi hüquqi kodeks yaradıb. Bu kodeks cinayət və inzibati işlər, hərbi intizam, ailə və miras hüququ, ictimai davranış qaydalarını müəyyən edirdi. “Yasa”nın əsas prinsipləri sərt ədalət, nizam-intizam, sadiqlik, satqınlığın və oğurluğun amansız cəzalandırılması idi. Bu qaydalar imperiyada qanunun aliliyini təmin edir, monqol ordusunun və dövlət aparatının sabitliyini qoruyurdu.

Çingiz xanın ailə həyatı və varisləri

Çingiz xan bir neçə arvada və çoxsaylı övladlara sahib olub. Ən məşhur oğulları Cuçi, Çağatay, Ögedey və Tuluy idi. Çingiz xan ölümündən sonra imperiyasını oğulları arasında bölüb. Onun varisləri imperiyanı Qızıl Orda (Cuçi ulusu), Çağatay ulusu, İlxanlılar və Böyük Xanlıq (Yuan sülaləsi, Çin) olmaqla dörd əsas hissəyə ayırıblar. Bu varis dövlətlər bir neçə əsr Avrasiya məkanının siyasi və iqtisadi həyatında mühüm rol oynayıb.

Çingiz xanın ölümü və mirası

Çingiz xan 1227-ci ildə, Çin torpaqlarında aparılan hərbi yürüş zamanı vəfat edib. Onun məzarı dəqiq bilinmir və bu, tarixçilər üçün hələ də sirr olaraq qalır. Çingiz xanın ölümündən sonra imperiya bir müddət siyasi və hərbi qüdrətini qoruyub saxladı. Onun adı həm monqol xalqının milli qürur mənbəyi, həm də dünya tarixində mübahisəli və bəzən qəddar hökmdar obrazı kimi qalır. Lakin Çingiz xanın yaratdığı dövlətçilik ənənələri, idarəetmə sistemi, hərbi taktikası, diplomatiyası və qanunvericiliyi bu günə qədər tədqiqat və maraq obyektidir.

Çingiz xan və Azərbaycan

Çingiz xanın yürüşləri Azərbaycan torpaqlarına da təsir göstərib. Onun ordusu XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisinə daxil olmuş, bir sıra şəhərlərdə qısa müddətli hakimiyyət qurmuş, yerli feodallarla siyasi münasibətlər formalaşdırmışdır. Lakin Azərbaycan tarixində monqol yürüşləri ölkənin ictimai, siyasi və iqtisadi həyatında yeni mərhələnin başlanğıcı olub, bu dövr mədəniyyət və idarəetmədə mühüm dəyişikliklərlə yadda qalıb. Sonrakı dövrlərdə Çingiz xanın nəslindən olanlar – İlxanlılar Azərbaycanda böyük dövlət və mədəniyyət yaratmışlar.

Çingiz xanın dünyagörüşü və irsinin qiymətləndirilməsi

Çingiz xan təkcə zor və hakimiyyətin simvolu deyil, həm də dövlətçilik, ədalət, hüquq, mədəniyyətlərarası dialoq və idarəetmədə islahatçılıq nümunəsidir. Onun tolerantlıq prinsipi, ticarətin və kommunikasiya yollarının inkişafı, multikulturalizm və elmlərə dəstək siyasəti müasir dövr üçün də aktualdır. Bununla yanaşı, onun hərbi yürüşləri, bəzi şəhərlərin dağıdılması və kütləvi qırğınlar insanlıq tarixinin ən faciəli səhifələrindəndir.

Çingiz xan dünya tarixində unudulmaz və bənzərsiz simadır. Onun həyatı və irsi yalnız Orta Asiyanın deyil, Avropa və Yaxın Şərqin siyasi, iqtisadi və mədəni tarixinə böyük təsir göstərib. Onun yaratdığı Monqol İmperiyası və idarəçilik sistemi, hərbi taktikası və qanunları bu gün də öyrənilir və təhlil olunur. Çingiz xanın mirası müasir dünyada sivilizasiya, dövlət və liderlik anlayışlarının formalaşmasında əhəmiyyətli yer tutur.

Ən Çox Verilən Suallar