Çıqanlar, bəzən çiqanlar və ya qaraçılar kimi tanınan bu xalq, min illərlə müxtəlif coğrafiyalarda yaşamış, lakin etnik mənşəyini qoruyub saxlamış nadir etnoslardan biridir. Onlar tarix boyu sosial təcridə məruz qalmış, bəzən folklorun mistik elementlərinə çevrilmiş, bəzən də musiqi və sənət sahəsində parlaq nümunələr ortaya qoymuşlar. Onların mədəniyyəti, dili və həyat fəlsəfəsi dünya mədəni irsinin vacib elementlərindəndir.
Çıqanlar Hindistanın şimal-qərb bölgələrindən köç etmiş, ardınca Orta Şərq, Anadolu və Balkan coğrafiyası vasitəsilə Avropaya yayılmış köçəri xalqdır. Onların fərqli adlarla – Rom, Dom, Lom, Sinti və s. – tanınması mədəni və dil müxtəlifliyindən xəbər verir. Müxtəlif ölkələrdə fərqli dini və mədəni quruluşlara uyğunlaşsalar da, öz daxili kimliklərini və ənənələrini qorumağa nail olmuşlar.
Əsrlərlə cəmiyyətlərdə marginal mövqe tutmalarına baxmayaraq, çiqanlar dünyanın bir çox musiqi, rəqs, əl sənəti və mifoloji mirasının formalaşmasında mühüm rol oynamışlar.
Mənşə və tarixi köklər
Çıqanların mənşəyi çox uzun müddət mübahisə predmeti olmuşdur. Lakin müasir dilçilik, genetika və antropologiya sahəsində aparılan araşdırmalar nəticəsində onların Hindistanın şimal-qərbində yerləşən Racastan, Haryan və Pəncab bölgələrindən gəldiyi müəyyənləşdirilmişdir. Bu köç təxminən 1000 il əvvəl, yəni X–XI əsrlərdə başlamışdır.
Qədim Hindistanda kast sisteminə məxsus olan və əsasən aşağı kasta qruplarına aid edilən bu insanlar sosial səbəblərlə kənarlaşdırılmış, zamanla müxtəlif səbəblərlə qərbə doğru köçməyə başlamışlar. Əvvəlcə İran və Orta Asiyada qısa müddətlik məskunlaşmış, daha sonra Anadoludan keçərək Bizans torpaqlarına daxil olmuşlar. Buradan Balkanlara və oradan bütün Avropaya yayılmışlar.
Orta əsr Avropa mənbələrində onlara “Misirlilər” mənasında “Gypsy” deyilmişdir. Bu, onların sanki Misirdən gəldiyi haqqında yanlış təsəvvürlərdən qaynaqlanırdı. Əslində isə etnik və dil əsaslı tədqiqatlar onların Hindistan mənşəli olduğunu qəti şəkildə sübut etmişdir.
Yayılma coğrafiyası və demoqrafik göstəricilər
Çıqanlar bu gün dünyanın demək olar ki, bütün qitələrində yaşayır. Onların əsas konsentrasiyası isə Avropa və Asiyada müşahidə olunur. Avropada ən çox çıqan əhaliyə sahib ölkələr arasında Rumıniya (təqribən 2 milyon), Bolqarıstan (700.000), Macarıstan (700.000), Slovakiya (500.000), Serbiya və İspaniya (hər birində təxminən 600.000) yer alır.
Bununla yanaşı, Türkiyədə də bir neçə yüz minlik çıqan icması (romanlar, abdallar, qaracılar adı ilə tanınan) mövcuddur. Yaxın Şərqdə – əsasən İran, İraq və Suriya ərazilərində Domari adlanan qolları yaşayır. ABŞ, Braziliya və Argentina kimi ölkələrdə isə Avropadan mühacirət etmiş çiqan topluluqları mövcuddur.
Dünya üzrə ümumi çıqan əhalisinin sayının 15–18 milyon arasında olduğu təxmin edilir. Lakin bu rəqəmlər qeyri-rəsmi xarakter daşıyır, çünki bir çox çıqan öz kimliyini rəsmiləşdirməkdən çəkinir və gizlədir.
Romani dili və ləhcələri
Çıqanlar Romani adlanan dili danışırlar. Bu dil hind-avropa dil ailəsinə daxildir və sanskrit, hindi, urdu dilləri ilə yaxınlıq göstərir. Romani dili 12-dən çox əsas ləhcəyə və onlarla dialektə bölünür. Bu müxtəliflik onların tarix boyunca dağınıq şəkildə köç etməsi və yerləşdikləri ərazilərin dilləri ilə təmasda olması ilə izah olunur.
Ən çox yayılmış Romani ləhcələri bunlardır:
- Vlax Romani (Rumıniya və Balkanlar)
- Kalderash (Şərqi Avropa)
- Sinti (Almaniya, Fransa)
- Lovari (Macarıstan)
- Domari (Orta Şərqdəki qollar)
Əlavə olaraq, çiqanlar yaşadıqları ölkənin dilini də danışırlar və gündəlik həyatlarında daha çox lokal dillərdən istifadə edirlər. Romani dilinə aid lüğət və qrammatika 20-ci əsrdə yazılı sistemə keçirilmiş, bəzi ölkələrdə rəsmi və ya yarırəsmi tədris də tətbiq edilmişdir.
Mədəniyyət və ailə həyatı
Çiqan mədəniyyəti köçəri ənənələr, ailə dəyərləri, musiqi və sənətkarlıq üzərində qurulub. Ailə bu icmanın təməl institutu sayılır və ailə bağları çox güclüdür. Çoxuşaqlı ailələr yayğındır və valideynlərə hörmət əsas prinsiplərdəndir.
Ənənəvi çiqan ailəsində kişilər ailə başçısı sayılır, qadınlar isə uşaqların tərbiyəsi və evin idarəsi ilə məşğul olurlar. Toy mərasimləri, doğum, nişan və yas mərasimləri xüsusi rituallarla qeyd olunur. Qızların erkən yaşda nişanlanması və evliliyi bəzi icmalarda hələ də davam edir.
Mədəniyyətlərinin digər vacib hissəsi falçılıq, əlyazma, metal işləmə, çalğı alətləri düzəltmə, rəqs və sirk sənəti kimi ənənəvi peşələrdir. Onlar uzun illər bu sahələrdə peşəkarlıqla fəaliyyət göstərmişlər.
Musiqi, rəqs və incəsənət
Çıqanların dünya miqyasında tanınmasının əsas səbəblərindən biri onların zəngin musiqi və rəqs irsidir. Bu irs improvizasiya, ritm, emosional dərinlik və texniki ustalıqla seçilir. Çıqan musiqisi yalnız xalq sənətini deyil, klassik və caz musiqisini də təsirləndirmişdir.
Dünya səviyyəsində tanınmış çiqan mənşəli musiqiçilər:
- Django Reinhardt – Caz gitaristi (Belçika)
- Esma Redzepova – Makedoniyalı vokalist, “Çıqanların Kraliçası”
- Taraf de Haidouks – Rumıniyalı musiqi qrupu
İspaniyanın flamenko musiqisi, Macarıstanın çardaş üslubu, Rusiya romançası kimi janrların təməlində çiqan musiqisinin təsiri böyükdür. Rəqs onların həyatının ayrılmaz hissəsidir. Musiqi və rəqs vasitəsilə ifadə etdikləri hisslər və duyğular onların mədəniyyətinin canlı nümunələridir.
Dini baxış və inanclar
Çıqanların dini mənsubiyyətləri yerləşdikləri bölgəyə görə fərqlənir:
- Avropa çiqanları əsasən katolik və pravoslav xristianlar,
- Türkiyə, İran və Suriya bölgəsində yaşayan çiqanlar isə müsəlmandır.
- Bəzi icmalarda protestantlıq, xüsusilə evangelist yönlü təriqətlər yayılıb.
Ənənəvi dinlə yanaşı, çiqanların dini təcrübəsində mistik və sinkretik elementlər də geniş yer tutur. Ruhlara inam, dualar, qoruyucu amuletlər, talelə bağlı əfsanələr, bürclər və falçılıq gündəlik həyatlarında mövcuddur.
Ayrı-seçkilik və sosial inteqrasiya problemləri
Çıqanlar əsrlərdir marginal statusda yaşamış və sistemli diskriminasiyaya məruz qalmışlar. Xüsusilə Avropa ölkələrində onlar məhdud təhsil, işsizlik, yoxsulluq və sosial izolyasiya ilə qarşılaşırlar. Çox vaxt mənfi stereotiplərlə təsvir olunan çiqanlar ictimai və siyasi həyatdan kənar saxlanılır.
Bəzi ölkələrdə onların məskunlaşmasına məhdudiyyət qoyulur, erkən yaşda evlənmələri və təhsil səviyyəsinin aşağı olması onların gələcəyini təhlükə altına alır. Sosial inteqrasiya siyasətləri çox zaman uğursuz olur və real dəyişikliyə səbəb olmur.
Müasir dövrdə kimlik və hüquqi status
Çıqanlar bu gün beynəlxalq təşkilatların diqqət mərkəzindədir. 1971-ci ildə Londonda keçirilən Dünya Çıqan Konqresi bu xalq üçün mühüm dönüş nöqtəsi olmuşdur. Orada çıqanların rəsmi adı “Roma xalqı”, bayrağı və himni qəbul edilmişdir.
Avropa İttifaqı, BMT və digər beynəlxalq qurumlar çiqanların sosial inteqrasiyası, təhsilə çıxış, insan hüquqları və səhiyyə xidmətlərinə bərabər girişini təmin etmək üçün proqramlar həyata keçirirlər.
Ən Çox Verilən Suallar
Çıqanlar və ya çiqanlar Hindistanın şimal-qərbindən, əsasən Racastan və Pəncab bölgələrindən köç etmiş, tarixən köçəri həyat tərzi ilə yaşamış etnik qrupdur. Onlar əsasən Orta əsrlərdə Avropaya yayılmışlar.
Ən çox çıqan əhalisi Rumıniya, Macarıstan, Bolqarıstan, Serbiya, Slovakiya və İspaniya kimi Avropa ölkələrindədir. Türkiyə, İran və ABŞ-da da geniş icmaları mövcuddur.
Çıqanlar Romani dilində danışırlar. Bu dil hind-avropa dil ailəsinə aiddir və müxtəlif bölgələrdə Vlax, Kalderash, Sinti kimi ləhcələrlə istifadə olunur.
Çıqanlar yerləşdikləri ölkəyə görə fərqli dinlərə mənsub olurlar. Avropada xristianlığın müxtəlif qolları, Orta Şərqdə isə İslam dini üstünlük təşkil edir. Ənənəvi mistik inanclar da geniş yayılıb.
Çıqan mədəniyyəti musiqi, rəqs, əl sənətləri, köçəri həyat tərzi, güclü ailə bağları və dini adət-ənənələrlə seçilir. Musiqi və rəqs onların kimliyinin əsas hissəsidir.
Tarixən çiqanlar sosial və iqtisadi səbəblərlə köçəri həyat tərzi sürüblər. Bir çox hallarda məcburi miqrasiya, iş tapmaq və icmalar arasında münasibətlər səbəbilə daimi məskunlaşmadan yayınmışlar.
Çıqanlar musiqi, rəqs, falçılıq, əl sənətləri və əyləncə sənayesində məşhurdurlar. Flamenko, caz və xalq musiqilərinə verdikləri töhfələr mühümdür.
Bəli. Çıqanlar bir çox ölkədə sosial ayrı-seçkilik, stereotiplər, yoxsulluq və təhsildən məhrum edilmə kimi problemlərlə üzləşirlər. Bu səbəblə onların hüquqlarının qorunması üçün beynəlxalq təşkilatlar fəaliyyət göstərir.
Avropadakı çiqanlar əsasən katolik və pravoslav xristianlardır. Türkiyə, İran və Yaxın Şərqdə isə müsəlman çiqan icmaları geniş yayılmışdır.
Azərbaycanda sayca az da olsa, çıqan (qaraçı) icmaları mövcuddur. Onlar əsasən sənətkarlıq, musiqi və köçəri həyat tərzi ilə tanınırlar və mədəniyyətə özünəməxsus töhfələr veriblər.
