Qərbi Azərbaycanda – yəni bu günkü Ermənistan ərazisində – yerləşən Cıvıxlı kəndi tarixdə iz buraxmış, lakin zaman keçdikcə adını və mövcudluğunu rəsmi sənədlərdən silmək üçün məqsədli şəkildə susdurulmuş qədim Azərbaycan türk kəndlərindən biridir. Bu kənd XIX–XX əsrlərdə böyük bir icma halında mövcud olmuş, əhalisinin tamamı azərbaycanlılardan ibarət olmuş və yerli mədəniyyətdə mühüm rol oynamışdır. Bugünkü Ermənistanın formalaşması prosesi zamanı Cıvıxlı kəndi də digər yüzlərlə Azərbaycan kəndi kimi məqsədli şəkildə erməniləşdirməyə və əhalisindən məhrum edilməyə məruz qalmışdır.
Cıvıxlı kəndi haqqında danışarkən təkcə bir coğrafi nöqtədən deyil, həm də bir xalqın zorla didərgin salınmış tarixindən, yox edilməyə çalışılmış irsindən danışmış oluruq. Bu kənd əhalisi babalardan qalma torpaqlarda əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıqla məşğul olmuş, öz dillərini, dinlərini və ənənələrini nəsildən-nəslə ötürmüşlər. Lakin XX əsrin ortalarına doğru baş verən deportasiyalar nəticəsində kənd əhalisi Ermənistan hökumətinin təzyiq və zorakı siyasəti ilə öz dədə-baba yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır.
Bu məqalədə Qərbi Azərbaycandakı Cıvıxlı kəndinin tarixi, sosial strukturu, etnik tərkibi, məhv edilməsi siyasəti, köç edən əhalinin taleyi və bu kəndin bugünkü vəziyyəti haqqında dərin, arxiv və elmi mənbələrə əsaslanan araşdırma təqdim edilir. Həmçinin bu kəndin niyə Azərbaycan xalqı üçün milli yaddaş baxımından önəmli olduğu izah olunur.
Tarixi mövqeyi və coğrafi yerləşməsi
Qərbi Azərbaycanda yerləşən Cıvıxlı kəndi tarixi İrəvan xanlığının və sonradan İrəvan quberniyasının inzibati ərazisinə daxil olmuşdur. Kəndin yerləşdiyi ərazi təbii sərvətlərlə zəngin, su mənbələri bol, əkinçilik və maldarlıq üçün ideal şəraitə malik olmuşdur. Tarixi mənbələrə görə, bu kənd Göyçə gölünün cənub-qərbində, Zəngəzur dağ silsiləsinin ətəyində yerləşirdi. Kəndin əsasını təşkil edən ailələr qədim türk tayfalarından kök alan yerli azərbaycanlılar idi.
Cıvıxlı kəndi coğrafi mövqeyinə görə həm iqtisadi, həm də strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Kəndin yaxınlığında mühüm ticarət yolları və yaylaqlara çıxış təmin edən dağ keçidləri mövcud idi. Əhali həm yaz, həm də yay aylarında bu keçidlərdən istifadə edərək maldarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olurdu. Dağlıq ərazi həm də kəndin təbii müdafiə sistemi rolunu oynayırdı.
Etnik və dini tərkibi
Kəndin etnik tərkibi tamamilə azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Bu, həm 1897-ci il Rusiya İmperiyası əhalisinin siyahıya alınması sənədlərində, həm də sovet dövrünün rəsmi qeydiyyat materiallarında öz əksini tapır. Etnik azərbaycanlılar kənddə həm müsəlman (şiə) həm də nadir hallarda sünni məzhəbinə mənsub olan ailələr formasında birlikdə yaşamışdır.
Kəndin əsas dini məkanı – məscidi – sadə memarlığa malik olsa da, kənd əhalisi üçün müqəddəs sayılırdı. Burada bayram və yas mərasimləri icra olunurdu. Həmçinin kənd qəbiristanlığı kəndin mərkəzinə yaxın bir yerdə yerləşmiş və onlarla nəsil bu torpaqda dəfn olunmuşdur.
Sosial və iqtisadi struktur
Cıvıxlı kəndi tarixi boyunca kənd təsərrüfatı mədəniyyətinə əsaslanmış icma modeli üzrə təşkil olunmuşdur. Əhali əsasən taxılçılıq, bostançılıq, meyvəçilik və heyvandarlıqla məşğul olmuşdur. Xüsusilə arpa, buğda, qarğıdalı, noxud və mərci geniş sahələrdə əkilmişdir. Əhalinin sosial-iqtisadi durumu kəndin içində ailə mülkiyyəti əsaslı bölünmələrə əsaslanırdı. Qonşuluq və qohumluq əlaqələri kəndin strukturunda əsas sosial institutlardan biri idi.
Əhalinin bir hissəsi ipəkçilik, xalçaçılıq və dəmirçiliklə də məşğul olurdu. Bu sənət sahələri həm ailələr üçün dolanışıq vasitəsi, həm də digər bölgələrlə iqtisadi mübadilə imkanı yaratmışdır. Kənddə bazar günləri keçirilən yerli bazarlar ətraf kəndlərlə ticarət əlaqələrini gücləndirirdi.
Məktəb və maarifləndirmə
Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra kənddə ibtidai məktəb yaradılmış, lakin tədris dili ilk illərdə azərbaycan dili olmuşdur. 1930-cu illərdən sonra erməniləşdirmə siyasətinin bir hissəsi olaraq kənd məktəblərində tədris dili dəyişdirilmiş və azərbaycanlı müəllimlərin sayı azaldılmışdır. Bu, əhalinin savadlanmasına maneə olmaqla yanaşı, mədəni və dil kimliyinə qarşı birbaşa təzyiq vasitəsi idi.
Deportasiya və kəndin yox edilməsi
Cıvıxlı kəndi də 1948–1953-cü illərdə Azərbaycan türklərinə qarşı həyata keçirilən planlı deportasiya siyasətindən yan keçə bilməmişdir. Azərbaycanlı əhalinin əksəriyyəti zorla ata-baba yurdundan qovulmuş və Kür-Araz ovalığına, Sabirabad, Saatlı, İmişli və digər rayonlara köçürülmüşdür. Köçürülmə nəticəsində kənd boşalmış və az bir müddətdən sonra kəndin adı dəyişdirilərək erməni adlandırması verilmişdir. Məscidlər dağıdılmış, qəbiristanlıqlar yer üzündən silinmiş və evlər ya yandırılmış, ya da yeni sakinlərə verilmişdir.
Kəndin adı necə dəyişdirildi?
Cıvıxlı kəndinin adı sovet hakimiyyəti dövründə rəsmi sənədlərdən çıxarılaraq dəyişdirilmişdir. Bu addım həm türk mənşəli toponimlərin sıradan çıxarılması, həm də əhalinin keçmişini unutdurmaq məqsədi daşıyırdı. Hazırda bu kəndin adı Ermənistanın rəsmi xəritələrində fərqli formada göstərilir və keçmişi haqqında heç bir qeyd verilmir.
Köçkünlərin xatirələri və Cıvıxlının yaşayan ruhu
Bu kəndin keçmiş sakinləri və onların nəvələri bu gün də kəndlərini xatirələrində yaşadır. Xatirələrdə Cıvıxlı kəndinin dağlara söykənmiş evləri, buz kimi bulaqları, qış gecələrində oxunan nağılları, Novruz tonqalları və toylarda çalınan zurnalar yad edilir. Kəndin izləri əslində yalnız xəritələrdən deyil, ürəklərdən də silinməyib.
Onlarla kitab, xatirə və müsahibələrdə Cıvıxlı kəndinin adı keçir. Bu kəndin adını yaşatmaq və tarixi həqiqətləri qorumaq üçün dövlət və cəmiyyət səviyyəsində xatirə tədbirləri, sənədli filmlər və araşdırmalar həyata keçirilməlidir.
Bu gün Cıvıxlı nə vəziyyətdədir?
Hal-hazırda Cıvıxlı kəndi fiziki olaraq Ermənistan ərazisində yerləşən, lakin tarixdə iz buraxmış, azərbaycanlılara aid olan bir yaşayış məntəqəsi kimi tanınır. Ermənilər kəndin keçmişinə dair bütün izləri silməyə çalışsalar da, xalqın yaddaşı bu izləri yaşadır. Kəndin yerləşdiyi ərazidə indi ya yeni kənd salınıb, ya da kəndin qalıqları boş vəziyyətdə qalıb.
Qərbi Azərbaycandakı Cıvıxlı kəndi təkcə bir yaşayış məntəqəsi deyil, eyni zamanda tariximizin, etnik varlığımızın, mədəni irsimizin və milli yaddaşımızın bir hissəsidir. Bu kəndin adının dəyişdirilməsi, əhalisinin qovulması, mədəniyyətinin silinməsi sadəcə bir kəndin yox edilməsi deyil, bir xalqın keçmişinə edilən təcavüzdür. Lakin xalqın yaddaşı, yazılı tarix və tarixi ədalət gec-tez bu kəndin adını yenidən öz yerinə qaytaracaq. Cıvıxlı – unudulmayan kənd, xalqın yaddaşında yaşayan bir tarixdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cıvıxlı kəndi tarixi Qərbi Azərbaycan ərazisində – hazırkı Ermənistan Respublikasının daxilində, Göyçə mahalına yaxın bir yerdə yerləşirdi.
Cıvıxlı kəndində yaşayan əhali tamamilə azərbaycanlılardan ibarət idi və türk-müsəlman mədəniyyətinə mənsub idi.
Kənd 1948–1953-cü illərdə SSRİ-nin həyata keçirdiyi deportasiya siyasəti nəticəsində dağıdılıb və əhalisi zorla köçürülüb.
Sovet dövründə Cıvıxlı kəndinin adı erməniləşdirilərək dəyişdirilmiş və rəsmi sənədlərdən çıxarılmışdır.
Əhali əsasən əkinçilik, heyvandarlıq, ipəkçilik və xalçaçılıqla məşğul olurdu.
Kənddə məscid mövcud idi və əhali İslamın qaydalarına uyğun dini həyat sürürdü.
Cıvıxlı adı XIX əsr Rusiya imperiyası arxivlərində və sovet dövrünün erkən sənədlərində orijinal şəkildə keçir.
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Qərbi Azərbaycan xatirələri, deportasiya sənədləri və akademik əsərlər bu kəndi təsdiq edir.
Köçürülən əhali əsasən Azərbaycanın Kür-Araz ovalığında yerləşən rayonlarına yerləşdirilib.
Rəsmi xəritələrdə tanınmasa da, Azərbaycan xalqının yaddaşında və elmi araşdırmalarda Cıvıxlı kəndi yaşamaqdadır.
