Təbiətin insana bəxş etdiyi ən qiymətli nemətlərdən biri də dərman bitkiləridir. Min illərdir xalq təbabətində istifadə olunan bu bitkilər arasında cökə çiçəyi (latınca: Tilia) xüsusi yer tutur. Qoxusu, dadı və müalicəvi xüsusiyyətləri ilə seçilən cökə çiçəyi həm fiziki sağlamlıq, həm də ruhi rahatlıq üçün faydalıdır. Qədim zamanlardan bəri baş ağrısı, soyuqdəymə, öskürək, qızdırma və yuxusuzluq kimi hallarda istifadə olunan bu bitki, müasir dövrdə də eyni funksiyalarla həm tibbi, həm də kommersiya məqsədilə qiymətləndirilir.
Cökə ağacının çiçəkləri xüsusilə yay aylarında toplanır və qurudularaq istifadə olunur. Ən çox çay kimi dəmlənərək qəbul edilir və zərif, yüngül ətirli dadı ilə də fərqlənir. Tərkibində olan efir yağları, flavonoidlər, vitaminlər və antioksidantlar sayəsində immuniteti gücləndirən, iltihabəleyhinə və sakitləşdirici təsir göstərən cökə çiçəyi həm ev müalicələrində, həm də təbii kosmetikada geniş tətbiq sahəsinə malikdir.
Son illərdə ekoloji məhsullara artan maraq və təbii dərman bitkilərinin yenidən gündəmə gəlməsi cökə çiçəyinə olan tələbatı da artırmışdır. Nəticədə həm yerli bazarlarda, həm də onlayn platformalarda cökə çiçəyi müxtəlif qiymətlərlə satılır.
Cökə çiçəyinin botaniki təsviri
Cökə ağacı Tilia cinsinə aid olmaqla, əsasən mülayim iqlim zonasının meşəlik və dağlıq ərazilərində yayılmışdır. Hündürlüyü 20-40 metrə qədər çatan bu ağac uzunömürlüdür və bəzən 500 ildən çox yaşayır. Yarpaqları ürək formasında, uclu və kənarları mişarvari olur. Cökə ağacının çiçəkləri isə sarımtıl-açıq rəngli, ətirli və 3-7 ədədlik salxımlarda düzülmüş şəkildə açılır.
Cökə çiçəkləri əsasən iyun və iyul aylarında çiçəklənir. Toplama üçün ən uyğun dövr açılmağın ilk mərhələsidir – çünki bu zaman tərkibindəki efir yağları maksimum səviyyədə olur. Toplandıqdan sonra kölgəli və hava keçirən yerdə qurudulur. Qurudulmuş cökə çiçəkləri düzgün saxlanıldıqda bir ilədək müalicəvi xüsusiyyətlərini qoruyur.
Cökə çiçəyinin əsas faydaları
Cökə çiçəyinin ən çox istifadə olunduğu sahə xalq təbabətidir. Onun tərkibində efir yağları (farnesol), flavonoidlər, taninlər, saponinlər və C vitamini kimi faydalı komponentlər yer alır. Bu maddələr cökə çiçəyinə aşağıdakı təsirləri verir:
- Soyuqdəyməyə qarşı: Tərlədici xüsusiyyətə malikdir, qızdırmanı salmağa kömək edir. Burun axıntısı və boğaz ağrısı zamanı rahatlaşdırıcı təsir göstərir.
- Yuxusuzluq və stress: Sakitləşdirici və yuxu gətirici təsiri vardır. Sinir sistemi üzərində yumşaq təsir göstərərək narahatlığı azaldır.
- Həzm problemləri: Qarında köp, spazm və mədə turşusunun normallaşdırılmasına kömək edir.
- İltihab əleyhinə: Orqanizmdəki iltihabların azaldılmasında, sidikqovucu və antiseptik funksiyası ilə də tanınır.
Bu xüsusiyyətlərinə görə həkimlər və təbii təbabət mütəxəssisləri cökə çiçəyini bir çox hallarda təbii dəstək vasitəsi kimi tövsiyə edirlər.
Cökə çayının hazırlanma qaydası
Cökə çayı həm dadlı, həm də müalicəvi olması ilə məşhurdur. Onu hazırlamaq üçün aşağıdakı qaydaları izləmək kifayətdir:
- 1 stəkan qaynar suya 1-1,5 çay qaşığı qurudulmuş cökə çiçəyi əlavə edilir.
- Üzəri örtülərək 10-15 dəqiqə dəmlənir.
- Süzüldükdən sonra istəyə görə bal və ya limonla dadlandırıla bilər.
Cökə çayı gündə 1-2 dəfə içildikdə immunitetə dəstək olur və rahatlaşdırıcı təsir göstərir. Soyuqdəymə zamanı limon və zəncəfillə birlikdə də istifadə edilə bilər. Mədə problemi olan şəxslər çayı çox qaynar və ya çox tünd şəkildə içməməlidirlər.
Cökə çiçəyinin digər istifadə sahələri
Cökə çiçəyi təkcə çay kimi deyil, həm də aşağıdakı sahələrdə istifadə olunur:
- Kosmetologiya: Cökə çayı ilə üz dərisi yuyulduqda sakitləşdirici və iltihabəleyhinə təsir göstərir. Göz altı şişkinlik və qızartılar üçün də istifadə olunur.
- Kompress və vanna: Yarpaqları və çiçəkləri dəmlənərək dəri infeksiyalarında kompress şəklində tətbiq edilir. Həmçinin yorğunluq və əzələ ağrıları üçün cökə vannası faydalıdır.
- İnhalyasiya: Cökə dəmləməsi ilə buxar inhalyasiyası boğaz və nəfəs yollarını təmizləməyə kömək edir.
Bu tətbiqlər sayəsində cökə çiçəyi həm bədənə, həm də əhval-ruhiyyəyə müsbət təsir göstərən çoxşaxəli təbii vasitə kimi dəyərləndirilir.
Toplama, qurutma və saxlama qaydaları
Cökə çiçəkləri günün günorta saatlarında, hava quru olduqda toplanmalıdır. Çiçəklər tam açılmamış halda toplansa, tərkibindəki faydalı maddələr daha çox qorunur. Toplanan çiçəklər kağız üzərində kölgəli, quru və havalı yerdə nazik qatla sərilərək qurudulur.
Qurudulmuş cökə çiçəkləri qaranlıq və quru mühitdə, şüşə bankalarda və ya bez torbalarda saxlanmalıdır. Nəmli yerlərdən və günəş işığından uzaq tutulmalıdır. Belə şəraitdə onlar 10–12 ay boyunca effektivliyini saxlayır.
Azərbaycanda cökə çiçəyinin qiyməti
Hazırda Azərbaycanda cökə çiçəyinin qiyməti məhsulun təbii və ekoloji təmiz şəraitdə toplanmasından, qurudulma keyfiyyətindən və satış formasından (paket, toplu, əl dəyməmiş) asılı olaraq dəyişir. Orta bazar qiymətləri aşağıdakı kimidir:
| Məhsul Növü | Qiymət (AZN) |
|---|---|
| Qurudulmuş cökə çiçəyi (100 q) | 3 – 6 AZN |
| Ekoloji təmiz, əl ilə toplanmış (100 q) | 6 – 10 AZN |
| Təbii qablaşdırılmış çay paketləri (20 ədəd) | 2.5 – 5 AZN |
| Kənd təsərrüfatı yarmarkalarında | Əldə edilmə formasına görə dəyişir |
Onlayn platformalarda qiymətlər bəzən daha yüksək olur, xüsusilə sertifikatlaşdırılmış və orqanik məhsulların satışında. Həmçinin, mövsümdən kənar aylarda qiymətlər artmağa meyllidir.
Orijinal və saxta məhsulu necə ayırmaq olar?
Cökə çiçəyinin təmiz və keyfiyyətli olması onun təsirinə birbaşa təsir göstərir. Saxta və ya keyfiyyətsiz məhsullardan uzaq durmaq üçün aşağıdakılara diqqət yetirilməlidir:
- Təbii cökə çiçəyi açıq sarı rəngdə, tünd qoxulu və yüngül olmalıdır.
- Tozlu, qaralmış və ya küf iyinə bənzər qoxulu məhsullar köhnə və yararsız ola bilər.
- Etibarlı satış nöqtələrindən və ya yarmarkalardan almaq tövsiyə olunur.
- Əldə edilən məhsul üzərində etiket, yığım tarixi və saxlanma müddəti qeyd olunmalıdır.
Bu qaydalara əməl etməklə həm sağlamlıq, həm də pul baxımından daha düzgün seçim etmək olar.
Cökə çiçəyindən istifadə zamanı diqqətli olunmalı hallar
Cökə çiçəyi təbii və nisbətən təhlükəsiz bir bitki hesab olunsa da, bəzi hallarda ehtiyatlı davranmaq vacibdir:
- Hamiləlik və südvermə dövründə: Həkimlə məsləhətləşmədən istifadə edilməməlidir.
- Allergiyası olan şəxslər: İlk dəfə istifadə etdikdə az miqdarda sınamaq tövsiyə olunur.
- Daimi yuxusuzluq və ya depressiya dərmanı istifadə edənlər: Sakitləşdirici təsiri dərmanlarla qarşılıqlı təsirə girə bilər.
Ümumilikdə isə, təyin olunmuş miqdarda və məqsədli istifadə olunduqda cökə çiçəyi faydalı və təsirli təbii vasitə hesab olunur.
Cökə çiçəyi təbiətin insana bəxş etdiyi ən müalicəvi bitkilərdən biridir. Onun istifadəsi təkcə sağlamlıq üçün deyil, gündəlik həyatın ritmini yüngülləşdirmək və psixoloji rahatlıq əldə etmək üçün də idealdır. Həm çay kimi, həm də kosmetik və inhalyasiya vasitəsi olaraq tətbiq olunan bu bitki düzgün toplandıqda və saxlandıqda çox faydalı təsirə malikdir. Azərbaycanda da bu bitkiyə olan marağın artması onu həm xalq təbabətinin, həm də ekoloji ticarətin ayrılmaz hissəsinə çevirib.
Ən Çox Verilən Suallar
Cökə çiçəyi ‘Tilia’ cinsinə aid olan cökə ağacının iyun–iyul aylarında açan sarımtıl və ətirli çiçəkləridir. Bu çiçəklər əsasən xalq təbabətində və çay kimi istifadə olunur. Mülayim iqlimdə, meşə və dağlıq ərazilərdə yayılmış cökə ağacından toplanır.
Cökə çiçəyi qızdırmasalıcı, sakitləşdirici, iltihabəleyhinə və tərlədici təsirə malikdir. Soyuqdəymə, boğaz ağrısı, yuxusuzluq və stress zamanı faydalı təsir göstərir. Həzm sistemini də tənzimləyir.
1 stəkan qaynar suya 1–1.5 çay qaşığı qurudulmuş cökə çiçəyi əlavə olunur, 10–15 dəqiqə dəmlənir. Süzüldükdən sonra istəyə görə bal və ya limon əlavə edilə bilər. Gündə 1–2 dəfə içmək tövsiyə olunur.
Cökə çiçəkləri iyun və iyul aylarında, çiçəklər tam açılmamış vəziyyətdə, günəşli və quru havada toplanmalıdır. Toplandıqdan sonra kölgədə və hava keçirən şəraitdə qurudulmalıdır.
Düzgün şəraitdə saxlanıldıqda qurudulmuş cökə çiçəyi 10–12 ay ərzində öz təsirini saxlayır. Nəm, günəş işığı və hava keçirməyən qablar istifadədən çəkinmək lazımdır.
Cökə çiçəyi 100 qram üçün təxminən 3–10 AZN arasında satılır. Qiymət məhsulun keyfiyyəti, təbiiliyi və satış formasından asılı olaraq dəyişir. Paketlənmiş çaylar isə adətən 2.5–5 AZN aralığındadır.
Cökə dəmləməsi ilə üz dərisi yuyulduqda sakitləşdirici və iltihabəleyhinə təsir göstərir. Həmçinin göz altı şişkinlik və qızartılarda kompress kimi istifadə edilə bilər. Təbii dəri maskalarında da rast gəlinir.
Hamilə və süd verən qadınlar, dərman qəbul edənlər, allergiyaya meylli şəxslər istifadə etməzdən əvvəl həkimlə məsləhətləşməlidirlər. Sakitləşdirici təsiri olduğuna görə yuxugətirici dərmanlarla birlikdə ehtiyatla istifadə edilməlidir.
Keyfiyyətli cökə çiçəyi açıq sarı rəngdə, təmiz və ətirli olur. Qəhvəyi rəng, tozlu quruluş və zəif qoxu məhsulun köhnə və ya keyfiyyətsiz olduğunu göstərə bilər. Əl ilə toplanmış və təbii şəkildə qurudulmuş məhsullar üstünlük təşkil edir.
Gündə 1–2 fincan içmək kifayətdir. Soyuqdəymə və yuxusuzluq hallarında axşam saatlarında içilməsi daha faydalıdır. Həddindən artıq istifadə ürək ritminə və təzyiqə təsir göstərə bilər.
