İnsan orqanizminə xeyirli olan məhsullar axtarışında olanların diqqət etməli olduğu mühüm qidalardan biri də çovdardır. Yüz illərdir kənd əhalisinin süfrəsində yer alan bu təbii taxıl növü bu gün də sağlam qidalanmanın əsas komponentlərindən biri sayılır. Müasir dövrün qida ekspertləri və diyetoloqları tərəfindən tez-tez tövsiyə olunan çovdar çörəyi və çovdar unu sadəcə bir qida deyil, eyni zamanda sağlam yaşamağın açarıdır.
Çovdar nədir?
Çovdar – buğda və arpa kimi dənli bitkilər ailəsinə daxil olan, əsasən soyuq iqlimə uyğunlaşan, möhkəm və dözümlü bir taxıl növüdür. Latınca adı Secale cereale olan bu bitki, buğdaya oxşasa da, daha uzun və nazik sünbülləri ilə seçilir. Əsasən Avropa, Rusiya, Türkiyə və Qafqaz ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda da becərilir.
Azərbaycanın əsasən Quba, Qusar, Şamaxı, Tovuz, Daşkəsən, Lerik və İsmayıllı bölgələrində çovdar əkininə rast gəlinir. Əkin texnologiyası buğda ilə oxşardır, lakin çovdar zəif torpaqlarda və az su şəraitində belə məhsul verir.
Çovdar çörəyi: Minillik ənənə və müasir sağlamlıq
Çovdarın ən geniş istifadə sahəsi çörək bişirmə sahəsidir. Çovdar çörəyi – ləzzətli, ətirli və tərkibcə çox zəngin bir qida məhsuludur. Kəndlərdə hələ də soba çörəyi şəklində hazırlanır və yeməklərlə yanaşı, təkbaşına da yeyilir.
Faydaları:
- Yüksək lif tərkibi sayəsində bağırsaqların fəaliyyətini tənzimləyir.
- Qan şəkərini sabit saxlayır, diabet xəstələri üçün uyğundur.
- Qanda xolesterini azaldır, ürək-damar sisteminə faydalıdır.
- İmmunitet sistemini gücləndirir, xüsusilə payız və qışda mükəmməl seçimdir.
- Arıqlamağa kömək edir, uzunmüddətli toxluq hissi verir.
Çovdar unu: Təbii və güclü un növü
Çovdar dənələrindən əldə edilən un, digər ağ unlardan fərqli olaraq qəhvəyiyə çalan, tünd rəngli və daha kobud olur. Lakin tərkibindəki vitamin və minerallar baxımından olduqca zəngindir.
Çovdar ununun üstünlükləri:
- Vitamin B1, B3 və E ilə zəngindir
- Kalsium, maqnezium, fosfor və kalium tərkiblidir
- Antioksidant təsirlidir
- Həzm sistemini gücləndirir
- Qanda insulinin sabitləşməsinə yardım edir
Bu unla yalnız çörək deyil, həm də kəsmik piroqları, dietik lavaşlar, səhər yeməyi üçün pancake və peçenye hazırlamaq mümkündür.
Çovdar çörəyinin kalori dəyəri və qida tərkibi
Çovdar çörəyi aşağı kalorili, lakin doyumlu bir çörəkdir. Ağ çörəyə nisbətən kalorisi az, lif tərkibi isə daha çoxdur.
| 100 qram məhsul üçün | Çovdar çörəyi | Ağ çörək |
|---|---|---|
| Kalori (kcal) | 180–220 kcal | 260–280 kcal |
| Lif (qram) | 6–8 q | 2–3 q |
| Zülal (qram) | 4–5 q | 2–3 q |
| Yağ (qram) | 1–2 q | 1 q |
Bu səbəbdən çovdar çörəyi pəhriz saxlayan, diabet və ürək-damar problemləri yaşayan insanlar üçün ideal sayılır.
Çovdar toxumu və onun becərilməsi
Çovdar toxumu, payız aylarında əkilir və yazda biçilir. Onun toxumları sürətlə cücərir, torpağın qidalandırılmasında mühüm rol oynayır. Əkin sahələrində növbəli əkin üçün mükəmməl seçimdir.
Əkinin üstünlükləri:
- Eroziyaya qarşı torpağı qoruyur
- Torpağın strukturunu yaxşılaşdırır
- Az gübrə tələbatı var
- Şoranlığa davamlıdır
Çovdar, kənd təsərrüfatı baxımından da sərfəli və uzunmüddətli investisiya hesab olunur.
Çovdar mahmızı
Çovdarın becərilməsində diqqət yetirilməli olan əsas təhlükə çovdar mahmazı adlanan göbələk növüdür. Bu göbələk Claviceps purpurea adlanır və çovdar sünbüllərində parazitlik edir. Zəhərlidir, insan və heyvan orqanizmində hallüsinasiyalar, qıcolmalar və zəhərlənmələrə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən çovdar məhsulu emal olunmazdan əvvəl diqqətlə yoxlanılmalı və təmizlənməlidir.
Çovdar yataqları və aqrar əhəmiyyəti
Çovdar yataqları həm kənd təsərrüfatında, həm də ekoloji tarazlıqda mühüm rol oynayır. Bu bitki güclü kök sistemi ilə torpağın dərin qatlarına nüfuz edir və onun strukturunu yaxşılaşdırır. Bu, xüsusilə şoran və eroziyaya məruz qalmış torpaqlarda önəmlidir.
Çovdarov soyadı və tarixi iz
Azərbaycanın bəzi bölgələrində rast gəlinən “Çovdarov” soyadı, çox vaxt bu bitki ilə məşğul olan ailələrə aid edilir. Bu soyad çovdar əkinçiliyi ilə məşğul olmuş, kənd təsərrüfatına bağlı şəxslərin soy şəcərəsindən irəli gəlmişdir. Lüğəvi mənada “çovdarla bağlı olan” mənasını verir.
Çovdar haqqında xalq əfsanələri və inanclar
Əfsanəyə görə, qədim zamanlarda bir kəndli kasıbçılıq içində yaşayırmış. Günlərin birində torpağa dua edərək toxum səpib və ilk dəfə çovdar əldə edib. Bu çovdar o qədər bərəkətli olur ki, kəndli bütün kəndi doyura bilir. O vaxtdan çovdar “bərəkət taxılı” adlandırılır və kənd yerlərində çovdar çörəyi süfrəyə qoyulanda “evdən ruzi kəsilməz” deyirlər.
Çovdarla sağlam yaşamaq mümkündür
Çovdar – təkcə bir taxıl deyil, həm də təbiətin insanlara bağışladığı sağlamlıq mənbəyidir. Onun unundan bişən çörək, orqanizmi balansda saxlayır, tox saxlayır və təbii qidalanmanı təmin edir. Əgər siz də süni məhsullardan uzaqlaşıb, sağlamlıq dolu bir həyat tərzi sürmək istəyirsinizsə, çovdar çörəyini gündəlik menyunuza daxil edin.
Unutmayaq ki, keçmiş nəsillərin sağlam qalmasının səbəbi təbii məhsullardır – çovdar isə onların ön sırasındadır!
