Çövkən qədim atüstü oyun ənənəsini müasir idman dinamizmi ilə birləşdirən, Azərbaycan mədəni yaddaşının fəxarət simvoludur. Min illər öncə Orta Asiya çöllərində meydana çıxan bu oyun ipək yolu boyunca Cənubi Qafqaza, buradan isə Şirvan və Qarabağ düz qəbilələrinə yayılıb. Tarixi mənbələrdə Şah İsmayıl Xətainin saray turnirlərində çövkən komandalarını himayə etməsi qeyd edilir; bu fakt oyuna həm dövlət, həm də hərbi-strateji əhəmiyyət qazandırıb. Çövkən özlüyündə at tərbiyəsi, döyüş taktikası və cəmiyyət içində sosial status nümayişi elementlərini ehtiva edir. Xüsusən də Qarabağ atı kimi yerli cinslərin çevikliyi və dözümlülüyü oyunun texniki estetikasında mühüm rol oynayır. Sovet dövrünün kollektiv təsərrüfat sistemləri ənənəvi atçılıq məktəblərinə müəyyən zərbə vursa da, kənd meydanlarında təşkil olunan mövsümi yarışlar çövkən mirasını yaşatmağa davam etdi. 2000-ci illərdə dövlət tərəfindən qəbul olunan milli atçılıq inkişaf konsepsiyası bu oyunu yenidən idman statusuna yüksəltdi və Azərbaycanda ilk peşəkar çövkən liqası formalaşdı. UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsi çövkənə beynəlxalq diqqət qazandırdı, regionlarda turizm axınını da stimullaşdırdı. Hazırda xəritədə Şəki, Ağstafa, Qəbələ, Şuşa və Sarısu kənar yaşayış məntəqələri müntəzəm turnirlərin keçirildiyi mərkəzlərdir. Oyun sadəcə idman hadisəsi kimi deyil, eyni zamanda yallı, nağara, zurna kimi folklor komponentləri, milli geyim, əl sənətləri və aşbazlıq ənənələri ilə müşayiət olunan kompleks mədəni platforma kimi təqdim olunur. Bu inteqrasiya kənd təsərrüfatı kooperasiyaları üçün at yetişdirmə layihələrinə üstünlük gətirir, yerli icmaların iqtisadi dayanıqlığını gücləndirir. Beləliklə, çövkən həm tarixi irsi, həm də gələcəyə açılan strateji potensialı ilə Azərbaycan identikliyinin ayrılmaz parçasıdır.
Tarixi köklər və inkişaf mərhələləri
Çövkənin yaranma genezisi Sasanilərin polo tipli oyunları ilə əlaqələndirilir. Ərəb mənbələrində «savagan», türk dastanlarında «çevgan» kimi hallanan bu oyun IX–X əsrlərdə Albaniya knyazlıqlarında da məşhur idi. O dövrdə meydanlar qalalar önündə təşkil olunur, qaliblərə at və ipək parça hədiyyə verilir
XVI əsrdə Azərbaycanın şah saraylarında çövkən artıq diplomatik tamaşa elementinə çevrilmişdi. Xarici səfirlər üçün təşkil olunan turnirlərdə komandalar dövlətin hərbi gücünü nümayiş etdirirdi. XIX əsrdə Rusiya imperiyası dövründə oyuna senzura limitsiz icazə verilsə də, Kazak polo modelinin təsiri ilə qaydalar dəyişdirildi.
Oyun qaydaları və əsas prinsiplər
Çövkən matçında hər komandada dörd nəfər əsas, iki nəfər ehtiyat oyunçu çıxış edir. Oyun üç hissədən ibarət olur, hər hissə on iki dəqiqə davam edir. Meydanın ölçüləri 180×90 metrdir; qapılar tağvari ağac konstruksiyadan ibarətdir
Top yumşaq dəridən hazırlanır və 200–220 qram çəkidə olur. Çövkən çubuğu gürzə bənzər taxta alətdir, uzunluğu 120 santimetrdən qısa olmamalıdır. Topu rəqib qapısına vuran komanda bir xal qazanır, bərabərlikdə əlavə beş dəqiqəlik qızıl qol mərhələsi var.
Qarabağ atı və genetik üstünlüklər
Qarabağ atının yüngül skelet quruluşu, elastik oynaqları və dözümlü tənəffüs sistemi çövkən tempinə ideal uyğunlaşır. Əzələ liflərinin yüksək nisbətdə sürətli tip olması atın qısa məsafədə sürətli sprint bacarığını artırır
Saxlanma şəraitində təbii çəmən otlağı və mineral müalicə suları Qarabağ atının sümük quruluşunu möhkəmləndirir. Genetik araşdırmalar Mərkəzi Asiya at xəttindən fərqli Xəzər alt xromosom markerini ortaya qoyur ki, bu da yerli seleksiya nəzəriyyəsini dəstəkləyir.
Taktika, strategiya və komanda rolları
Komandada hücumçu, yarımmüdafiəçi və müdafiəçi funksiyaları atların temperamentinə görə seçilir. Hücumçu atlar daha agresiv və sürətli, müdafiəçilər isə balanslı və komanda reaksiyasına həssas olmalıdır.
Taktiki baxımdan «kəsmə geri dönmə» manevri ən effektiv hücum formasıdır: topu soldan sağa keçirərək rəqib müdafiəni parçalamaq. Müdafiə strategiyasında isə «keçid mərkəzi» texnikası ilə cərimə meydanın daraldılması tətbiq olunur.
İdman inventarı və təhlükəsizlik
Çövkən üçün xüsusi dəridən tikişsiz dizayn edilmiş dəbilqə baş zərbələrini amortizasiya edir. Diz və tənəffüs qoruyucuları elastik lifli karbondan hazırlanır. At eyerləri isə quş tükü yastıqlı olmaqla həm atın, həm də çaparın komfortuna xidmət edir
Təhlükəsizlik komissiyası hər oyunöncəsi atın nal vəziyyətini və çubuqların integrallığını yoxlayır. Əlavə olaraq, meydanın kənarında baytar və feldşer briqadası təcili müdaxilə üçün hazır vəziyyətdə durur.
Çövkənin sosial-mədəni funksiyaları
Toy şənliklərində, Novruz bayramında və dövlət bayramlarında çövkən məharət turnirləri xalqın mədəni təqviminə daxil olub. Musikili müşayiət həmişə nağara və zurna ansamblı ilə təmin edilir, bu isə tamaşa effekti yaradır
Kənd icmalarında gənclər atçılıq bacarıqlarını bəyənat yolu ilə göstərir, bu da sosial statusa və qız evinin razılıq prosesinə dolayısıyla təsir edir. Dolayısı ilə oyun həm də mənəvi yetkinlik ritualı funksiyası daşıyır.
Beynəlxalq səviyyədə tanınma və assosiasiyalar
UNESCO qərarı çövkəni bəşəri mədəni irs kimi rəsmiləşdirərək dünya polo federasiyalarının diqqətini cəlb etdi. 2013-cü ildə Bakıda keçirilən Dünya Etnik İdman Konfederasiyası forumunda oyun nümayiş xarakterli turnirlə təqdim olundu
Hazırda Azərbaycan Çövkən Federasiyası Avrasiya Polo Assosiasiyasının müşahidəçi üzvüdür. Məqsəd qaydaların unifikasiyası və beynəlxalq təqvimdə rəsmi mövqe qazanmaqdır.
İqtisadi təsir və turizm potensialı
Çövkən festivalı zamanı regionlarda hotel doluluq dərəcəsi 15–20 faiz artır, kənd təsərrüfatı məhsullarının satışında da 12 faiz artım qeydə alınır. Yerli sənətkarlar üçün dəridən çubuq qabları, miniatür oyma heykəllər yeni bazar yaradır
At kirayəsi, məşqçi xidmətləri, yem və baytarlıq sektorunda əlavə iş yerləri açılır. Beləliklə, çövkən yalnız mədəni miras deyil, həm də rural iqtisadi dirçəliş faktoru kimi çıxış edir.
| İndikator | Dəyər | İllik artım | Şərh |
|---|---|---|---|
| Peşəkar komanda sayı | 14 | +2 | 2020–2024 dövrü |
| Qarabağ atı registrində fərd | 3 800 | +7 % | Genetik pasportlu |
| İllik festival ziyarətçisi | 45 000 | +12 % | Turizm agentliyi məlumatı |
| Yayımlanan TV saatı | 28 | +6 | İdman kanalları |
Çövkən atüstü möhtəşəmliyi, tarixi irsi və müasir idman dinamizmi ilə ölkənin milli brendinə çevrilib. Qarabağ atı kimi azman cinslərin genetik potensialı oyunun sürətini, çevikliyini və estetikasını tamamlayır. Taktika və komanda rolları yüksək koordinasiya tələb edir ki, bu da oyunçuların strateji düşüncə və fiziki hazırlıq səviyyəsini eyni anda sınağa çəkir. Qayda kitabçasında təhlükəsizliyə ayrılmış xüsusi bəndlər həm at, həm də çapar rifahını ön plana çəkir və beynəlxalq standartlara uyğunlaşmanı asanlaşdırır. Çövkənin sosial funksiyası kütlələri bir araya gətirərək ictimai həmrəyliyi möhkəmləndirir, folklor musiqisi, milli geyim və aşpazlıq nümunələri bu idmanı tam bir mədəni paketə çevirir. Region festival və turnirləri yerli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrini – turizm, sənətkarlıq, atçılıq və qida sənayesini – stimullaşdırır, iş yerləri yaradır. UNESCO-nun siyahısına daxil edilməsi beynəlxalq səviyyədə tanınmanı dərinləşdirir, habelə qaydaların unifikasiyası üçün platforma yaradır. Gələcək hədəf oyun üçün sertifikatlı məşqçi proqramları yaratmaq, süni intellekt köməyilə at performansını analiz etmək və dayanıqlı atçılıq təsərrüfatlarını dəstəkləməkdir. Eyni zamanda, mediatizasiya strategiyalarının gücləndirilməsi çövkəni qlobal idman azarkeşinə tanıtmaq üçün mühüm addımdır. Atüstü idmanların reputasiyasını yüksəldən çövkən, gənc nəslə cəld qərarvermə, fiziki dözümlülük və kollektiv məsuliyyət kimi dəyərləri aşılayır. Bütün bu faktorlar bir araya gəldikdə, çövkən yalnız keçmişin yadigarı deyil, həm də gələcəyin strateji mədəni-sosial resursu kimi dəyərləndirilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Polo dördçevrəli oyunda topu çubuqla vuraraq qapıya yönəltmə üsulu ilə oynanılır, çövkən isə daha kiçik meydanda və dörd əsas, iki ehtiyat oyunçulu formatda keçirilir. Çövkəndə top nisbətən yumşaq dəridən, çubuq isə qamış və ya sərt ağacdan hazırlanır. Qarabağ atının çevikliyi oyunun sürət fərqini artırır. Polo qlobal qayda sistemi ilə idarə olunsa da, çövkən regional variasiyalara açıqdır.
Atın 4–9 yaş intervalında olması optimal sayılır. Bu dövrdə həm sümük quruluşu tam formalaşır, həm də enerji səviyyəsi pik nöqtədə olur. Qocalmış atlarda refleks zəiflədiyindən çevik manevrlər riskli ola bilər. Gənc atlar isə oyun gərginliyinə psixoloji cəhətdən adaptasiya olmayıb.
Heç bir rəsmi məhdudiyyət yoxdur və qadın komandaları artıq regional turnirlərdə çıxış edir. Qarabağ atı kimi çevik cinslər yüngül çəkili çapar üçün əlavə üstünlük yaradır. Qadın çaparlar üçün xüsusi təlim proqramları yaradılır. Rəqabət qabiliyyəti cinsdən çox fiziki hazırlıq və taktiki düşüncə ilə bağlıdır.
Bir atın illik yem, baytarlıq və məşq xərci təxminən 2 500–3 000 manat civarındadır. Komanda səviyyəsində eyer, çubuq və təhlükəsizlik avadanlığı əlavə 5 000 manat tələb edə bilər. Turnir iştirak haqqı isə regiondan asılı olaraq 300–700 manat arasında dəyişir. Sponsor dəstəyi bu xərclərin bir hissəsini kompensasiya edir.
Ənənəvi çövkən çəmən örtüklü meydanda oynanılır, torpağın sıxlıq dərəcəsi 70–80 faiz intervalında saxlanır. Süni örtük at nallarının ilişmə riskini artırdığından tövsiyə edilmir. Suvarma sistemi meydanın elastikliyini qorumağa kömək edir. Yağış sonrası drenaj kanalları vacibdir.
Milli çövkən liqası adətən apreldə açılış turniri ilə start götürür və oktyabrda final oyunu ilə başa çatır. İsti yay aylarında oyunlar ya səhər tezdən, ya da axşam keçirilir. Qış ayları atların reabilitasiya və təlim dövrü kimi istifadə olunur. Mövsüm təqvimi hava şəraitinə görə illik olaraq yenilənir.
Ən çox rast gəlinən zədələr əzələ dartılması, bud-çanaq nahiyəsində yırtıq və çiyin çıxığıdır. Diz qoruyucularının düzgün istifadəsi riskləri azaldır. At sürüşməsi səbəbindən baş travması ehtimalı olduğuna görə dəbilqə məcburidir. Baytar nəzarəti at zədələrini minimal səviyyədə saxlayır.
Çövkən 2013-cü ildə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilib. Qərar dosyenin «Azərbaycanda çövkənın ənənəvi bilik və bacarıqları» adı ilə təqdim olunmasından sonra verilib. Siyahıya daxil edilmə oyunun beynəlxalq tanınmasını genişləndirib. Bu addım mədəni irsin qorunması və təbliği üçün hüquqi baza yaradıb.
Gənclər və İdman Nazirliyi yanında fəaliyyət göstərən Atçılıq Məktəblərində çövkən xüsusi modul kimi tədris edilir. Proqram beş mərhələdən ibarətdir: atla təməl ünsiyyət, çubuq texnikası, meydan istiqamətləri, taktiki cütlük və komanda sinxronu. Hər mərhələ praktiki imtahanla qiymətləndirilir. Məzun olanlara federasiya tərəfindən sertifikat verilir.
Hal-hazırda Şəki, Qəbələ və Ağstafa rayonlarında illik festival paketləri təklif olunur. Turizm agentlikləri iştirakçılara oyun izləmə, at yürüşü və kənd kulinariyası proqramı təqdim edir. Qonaqlar at minmək üzrə qısa master-klass da ala bilər. Bələdçi xidmətləri və sığorta paketə daxildir.
