Çox Sözü: Mənası, İstifadə Qaydaları 

Azərbaycan dilində “çox” sözü həm gündəlik danışıqda, həm də yazılı mətndə ən çox işlədilən sözlərdən biridir. Onun əsas mənası “miqdar və ya dərəcə baxımından böyük” deməkdir. İnsanlar “çox” sözünü həm say və miqdar ifadə etmək, həm də keyfiyyət və dərəcə bildirmək üçün işlədirlər. Məsələn, “çox insan” dedikdə böyük sayda insan nəzərdə tutulur, “çox gözəl” ifadəsində isə yüksək keyfiyyət və dərəcə vurğulanır.

Bu sözün tarixi türk dillərinin ən qədim qatlarına gedib çıxır. Orxon-Yenisey yazılarında və qədim türk mətnlərində də “çok” və ya “çoq” formasında işlədildiyi məlumdur. Dilimizdəki bir çox qədim söz kimi, “çox” da zamanla fonetik dəyişikliklərə uğramış, lakin əsas mənasını qoruyub saxlamışdır.

“Çox” sözü təkcə miqdar bildirən bir söz kimi yox, həm də məcazi mənalarda istifadə oluna bilir. Bəzi hallarda bu söz vurğulama məqsədi ilə işlədilir və qarşı tərəfə emosional təsir göstərir. Məsələn, “səni çox sevirəm” ifadəsində sadəcə miqdar deyil, hisslərin gücü nəzərdə tutulur.

Azərbaycan dilinin qrammatik sistemində “çox” sözü zərf, sifət və say kateqoriyalarında işlənə bilir. Onun geniş işlənmə sahəsi və müxtəlif məna çalarları dilimizdə bu sözün əhəmiyyətini daha da artırır. Bundan əlavə, “çox” sözündən törəmiş “çoxluq”, “çoxalma”, “çoxaldıcı” kimi sözlər də dilimizdə geniş istifadə olunur və bu da onun məhsuldar söz kökü olduğunu göstərir.

Çox Sözünün Əsas Mənaları

“Çox” sözünün bir neçə əsas mənası vardır. Birinci mənası miqdar və sayın çoxluğunu bildirir. Məsələn, “çox kitab oxudum” ifadəsində danışan, oxuduğu kitabların sayının çox olduğunu bildirir. İkinci mənası isə dərəcə baxımından yüksəkliyi ifadə edir. “Çox xoşbəxtəm” deyildikdə, burada xoşbəxtliyin miqdarı deyil, dərəcəsi nəzərdə tutulur.

Bundan başqa, “çox” sözü bəzi hallarda qarşılaşdırma və müqayisə məqsədi ilə də işlədilir. Məsələn, “o, səndən çox bilir” ifadəsində, iki şəxs arasında bilik dərəcəsi müqayisə olunur və üstünlük vurğulanır. Bu cəhətdən “çox” sözü həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından ifadə gücünə malikdir.

Qrammatik İstifadə Sahələri

Azərbaycan dilində “çox” sözü müxtəlif qrammatik rollarda çıxış edə bilir. Sifət kimi işlədikdə isimlə birləşir və onun miqdarını bildirir: “çox adam”, “çox sual”. Zərf kimi işlədikdə isə feili, sifəti və ya digər zərfi təyin edir: “çox danışmaq”, “çox gözəl”, “çox tez”. Say kimi işlənməsi isə nisbətən azdır və əsasən qeyri-müəyyən miqdar bildirən say kateqoriyasına daxildir.

Bu söz həm də nitqdə qüvvətləndirici funksiya daşıyır. Məsələn, “çox-çox təşəkkür edirəm” kimi ifadələrdə vurğunun gücləndirilməsi üçün təkrar olunur. Dilin emosional təsir imkanlarını artıran bu cür istifadələr danışıq dilində çox yayğındır.

Məcazi İstifadə Forması

“Çox” sözünün məcazi işlənmə formaları da geniş yayılıb. Məsələn, “çox yaşa” ifadəsi kimsəyə uzun ömür arzulamaq üçün istifadə olunur. “Çox bilmək” isə yalnız faktoloji bilik deyil, həm də həyat təcrübəsinin zənginliyini bildirə bilər.

Ədəbiyyatda “çox” sözü bədii təsvir vasitəsi kimi istifadə oluna bilər. Şairlər və yazıçılar bu sözdən emosional təsir yaratmaq üçün faydalanır, oxucuya duyğuların dərinliyini ötürürlər.

Çox Sözünün Tarixi və Etimologiyası

“Çox” sözü qədim türk dillərində “çok” və “çoq” formalarında işlənib. Orta əsr mətnlərində də eyni mənada işlənməsi onun köklü bir söz olduğunu göstərir. Müasir türk dillərində də oxşar formalar mövcuddur: Türkiyə türkcəsində “çok”, qazax və qırğız dillərində “çok” və ya “çoq” kimi. Bu isə onun ümumtürk söz ehtiyatına aid olduğunu təsdiq edir.

“Çox” Sözündən Törəmiş Sözlər

“Çox” sözündən müxtəlif şəkilçilərlə çoxlu yeni sözlər yaranır. Məsələn:

• Çoxluq – çox olma vəziyyəti, böyük miqdar
• Çoxaltmaq – artırmaq
• Çoxalma – sayın və ya miqdarın artması
• Çoxaldıcı – miqdarı artıran vasitə

Bu cür törəmə sözlər dilin zənginliyini və “çox” kökünün məhsuldarlığını göstərir.

Çox Sözünün İfadə Gücü

Danışıq və yazıda “çox” sözünün istifadəsi mətnin emosional gücünü artırır. O, fikri daha təsirli və yaddaqalan edir. Xüsusilə, təşəkkür, təbrik və ya tənqid ifadə edilən mətnlərdə bu sözün rolu böyükdür.

“Çox” sözü Azərbaycan dilinin həm qədim, həm də müasir qatlarında mühüm yer tutan, çoxfunksiyalı və ifadə gücü yüksək bir sözüdür. Onun həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından fikri gücləndirməsi dilimizdə üslubi imkanların genişlənməsinə şərait yaradır. Tarixi baxımdan türk dillərinin ortaq irsinə aid olan “çox” sözü bu gün də gündəlik ünsiyyətdə, ədəbi mətnlərdə və elmi yazılarda mühüm yerini qoruyur.

Ən Çox Verilən Suallar