Müasir dövrdə maliyyə şəffaflığı və vergi ədalətinin təmin olunması dövlətlərin iqtisadi siyasətində prioritet məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Qlobal iqtisadi əlaqələrin dərinləşməsi, sərhədlərarası kapital hərəkətliliyinin artması və xarici hesabların sayının çoxalması nəticəsində vergi orqanlarının bu axınları izləməsi çətinləşmişdir. Belə bir vəziyyətdə, ayrı-ayrı ölkələrin maliyyə sistemləri daxilində aparılan əməliyyatları izləmək və bu məlumatları digər dövlətlərlə paylaşmaq üçün beynəlxalq standartların yaradılmasına ehtiyac yaranmışdır. Məhz bu ehtiyac nəticəsində OECD tərəfindən yaradılan və dünya üzrə tətbiq olunan CRS – Common Reporting Standard, yəni Ümumi Hesabat Standartı formalaşmışdır.
CRS beynəlxalq səviyyədə maliyyə məlumatlarının avtomatik ötürülməsi sistemidir. Onun əsas məqsədi vergi öhdəliklərindən yayınmanın qarşısını almaq, şəffaf maliyyə sistemləri qurmaq və ölkələr arasında effektiv vergi məlumatı mübadiləsini təmin etməkdir. Bu sistem vasitəsilə bir ölkədə yaşayan şəxs və ya şirkətin digər ölkədəki maliyyə hesabları haqqında məlumatlar yaşadığı ölkənin vergi orqanına ötürülür. CRS bu xüsusiyyəti ilə vergi cənnətlərində hesab açıb gəlirini gizlədən şəxslərin aşkara çıxarılmasında böyük rol oynayır.
CRS-in yaranma tarixi və beynəlxalq kontekstdə rolu
CRS sistemi 2014-cü ildə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) tərəfindən qəbul edilmişdir. Bu təşəbbüs, ilk dəfə ABŞ-ın tətbiq etdiyi FATCA (Foreign Account Tax Compliance Act) modelinə bənzər şəkildə qurulmuşdur. FATCA-nın uğurundan sonra digər ölkələr də belə bir mexanizmin öz aralarında qurulmasının vacibliyini gündəmə gətirdilər.
OECD bu modeli beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdıraraq daha geniş tətbiq edilə bilən forma aldı. Nəticədə, 2017-ci ildən etibarən bir çox ölkələr CRS tələblərinə uyğun hesabatlılığa keçid etdi. Hazırda dünyanın 100-dən çox ölkəsi, o cümlədən Avropa İttifaqı üzvləri, Çin, Hindistan, Kanada, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və digərləri bu standart üzrə məlumat mübadiləsi aparır.
CRS yalnız maliyyə sistemini şəffaflaşdırmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda vergi ödəyicilərinin davranışına təsir edir. Artıq fərdlər və hüquqi şəxslər xaricdə gizli hesab açmaqla vergi öhdəliklərindən yayınmağın daha çətin olduğunu anlayırlar.
CRS necə işləyir və hansı qurumlar məlumat təqdim edir?
CRS mexanizmi üç əsas mərhələdən ibarətdir: müştəri identifikasiyası, məlumatların toplanması və ötürülməsi.
- Müştəri identifikasiyası – Banklar və maliyyə institutları yeni və ya mövcud müştərinin vergi rezidentliyini müəyyən etməlidir. Müştəri bir neçə ölkədə vergi rezidenti ola bilər, bu halda hər bir ölkə üzrə hesabat hazırlanır.
- Məlumatların toplanması – Müəyyən olunmuş vergi rezidentlərinə məxsus bank hesablarında müəyyən limitləri keçən balanslar və illik gəlirlər hesabatda əks olunur. Buraya depozitlər, dividendlər, faiz gəlirləri və s. daxil ola bilər.
- Məlumatların ötürülməsi – Yığılmış məlumatlar müvafiq vergi orqanına ötürülür və həmin orqan həmin müştərinin vergi rezidenti olduğu ölkənin vergi orqanına məlumatı elektron formada təqdim edir.
Bu proses hər il avtomatik şəkildə təkrarlanır və məlumatlar beynəlxalq standartlara uyğun qorunur. Aşağıdakı cədvəldə bu mərhələlər və iştirakçı qurumlar göstərilmişdir:
| Mərhələ | İcra edən qurum | Təsvir |
|---|---|---|
| Müştərinin identifikasiyası | Banklar, sığorta və investisiya şirkətləri | Vergi rezidentliyinin təyin edilməsi üçün formaların doldurulması |
| Maliyyə məlumatlarının yığılması | Həmin maliyyə institutları | Hesab balansları, gəlir növləri və digər maliyyə məlumatlarının toplanması |
| Məlumat ötürülməsi | Dövlət Vergi Xidməti | OECD vasitəsilə digər ölkələrin vergi orqanlarına məlumat ötürülməsi |
Hansı məlumatlar CRS çərçivəsində ötürülür?
CRS standartına əsasən, maliyyə institutları aşağıdakı məlumatları ötürməlidirlər:
- Müştərinin adı, ünvanı, doğum tarixi və yeri
- Vergi identifikasiya nömrəsi (TIN)
- Hesab nömrəsi
- Hesabın ili sonundakı balansı və ya dəyəri
- İlin ərzində əldə edilən faiz gəlirləri, dividendlər və satışdan əldə edilən qazanc
Məlumatların bu şəkildə detallı ötürülməsi, şəxslərin və qurumların xaricdə əldə etdiyi maliyyə gəlirlərini gizlətməsinin qarşısını alır.
CRS-in hüquqi əsasları və Azərbaycan qanunvericiliyində yeri
Azərbaycan 2017-ci ildə CRS sistemi üzrə ilk beynəlxalq müqaviləni imzalayıb və 2019-cu ildən etibarən məlumat ötürməsinə başlayıb. Bu, ölkənin Vergi Məcəlləsində edilmiş müvafiq dəyişikliklərə əsaslanaraq həyata keçirilmişdir.
Hüquqi əsaslar arasında aşağıdakılar yer alır:
- Vergi Məcəlləsi – CRS məlumatlarının toplanması və paylaşılması üçün normativ çərçivəni müəyyən edir.
- Dövlət Vergi Xidməti haqqında əsasnamə – Vergi məlumatlarının digər ölkələrlə mübadiləsini həyata keçirən orqan kimi Dövlət Vergi Xidmətini səlahiyyətləndirir.
- İnformasiya Təhlükəsizliyi Qaydaları – Məlumatların qorunması və üçüncü şəxslərlə qanunsuz paylaşılmasının qarşısının alınması ilə bağlı ciddi qaydalar müəyyənləşdirilib.
CRS və FATCA arasında fərqlər nədən ibarətdir?
CRS və FATCA (ABŞ tərəfindən tətbiq olunan sistem) oxşar məqsədlərlə yaradılıb: xarici bank hesablarının aşkarlanması və vergi yayındırmalarına qarşı mübarizə. Lakin onların arasında mühüm fərqlər var:
| Fərq | CRS | FATCA |
|---|---|---|
| Əhatə dairəsi | 100-dən çox ölkə | Yalnız ABŞ və onun müqaviləli ölkələri |
| Məqsəd ölkə | Müxtəlif ölkələrin vergi orqanları | ABŞ vergi orqanı (IRS) |
| Hüquqi öhdəliklər | Üzv ölkələrin milli qanunvericiliyi ilə tənzimlənir | ABŞ qanunlarına əsaslanır |
| Məlumat həcmi | Ən az 50.000 USD hesablar | Bütün hesablar (bəzi istisnalarla) |
CRS-in fərdlərə və şirkətlərə təsiri
CRS sistemi təkcə vergi orqanlarını maraqlandırmır. O, bank müştəriləri, xaricdə hesab açanlar və beynəlxalq maliyyə fəaliyyəti olan bütün hüquqi və fiziki şəxslər üçün ciddi nəticələr doğura bilər.
Fərdlər artıq bir neçə ölkədə hesab açdıqda, hər yerdə vergi rezidentliyi haqqında bəyannamə verməyə və şəffaflıq prinsiplərinə əməl etməyə məcburdurlar. Şirkətlər isə beynəlxalq tərəfdaşlıq qurarkən bu şəffaflıq tələblərinə uyğun hesabat hazırlamalı və investisiyalarını uyğunlaşdırmalıdırlar.
Azərbaycan vətəndaşları üçün CRS-in əhəmiyyəti
Azərbaycan vətəndaşları xarici ölkələrdə bank hesabı açdıqları zaman CRS sistemi vasitəsilə həmin məlumatların Azərbaycan vergi orqanlarına ötürüləcəyini nəzərə almalıdırlar. Bu sistem onların gəlirlərini düzgün bəyan etmələrini və vergi öhdəliklərini yerinə yetirmələrini təmin edir.
Əlavə olaraq, Azərbaycan banklarının da CRS sisteminə uyğun olaraq müştərilərindən vergi rezidentlik forması tələb etməsi və bu məlumatları yığması artıq qanuni tələbdir. Bu vəziyyət vətəndaşlarda vergi mədəniyyətinin formalaşmasına yardım edir.
CRS sistemində risklər və tənqidlər
CRS sistemi ümumilikdə müsbət qiymətləndirilsə də, bəzi tənqidlərə məruz qalmışdır. Əsas narahatlıqlar bunlardır:
- Məlumatların məxfiliyi – Çoxsaylı ölkələr arasında bu qədər şəxsi məlumatın ötürülməsi məlumat təhlükəsizliyi baxımından risk daşıya bilər.
- Texniki çətinliklər – Bəzi ölkələr hələ də bu sistemin texniki tələblərinə cavab verməkdə çətinlik çəkirlər.
- İkili vergi problemləri – Bəzi hallarda eyni gəlir həm yaşanılan, həm də hesabın yerləşdiyi ölkədə vergiyə cəlb oluna bilər.
Buna baxmayaraq, bu sistemin qlobal səviyyədə maliyyə şəffaflığı və vergi ədalətinin təşviqindəki rolu danılmazdır.
Müasir dövrdə iqtisadi münasibətlərin qloballaşması və maliyyə axınlarının sərhədləri aşması şəraitində CRS kimi standartlar əvəzsiz əhəmiyyət daşıyır. Vergi ədalətinin təmin olunması, qeyri-qanuni yollarla kapital axınının qarşısının alınması və beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi üçün bu cür sistemlərin tətbiqi qaçılmaz olmuşdur. CRS bu istiqamətdə böyük rol oynayır. Azərbaycan da bu prosesin bir hissəsi olaraq öz qanunvericiliyini uyğunlaşdırmış, məlumat ötürülməsi sahəsində beynəlxalq tərəfdaşlarla əməkdaşlıq qurmuşdur. Vətəndaşlar və şirkətlər bu sistemi düzgün anlamaqla həm hüquqi məsuliyyətlərini yerinə yetirir, həm də qlobal iqtisadi sistemə inteqrasiyanı daha şəffaf şəkildə həyata keçirirlər. CRS gələcəkdə daha da təkmilləşəcək, texnoloji alətlərlə daha təhlükəsiz və sürətli hala gətiriləcəkdir. Bu isə vergi sistemlərinin dayanıqlığını və beynəlxalq maliyyə təhlükəsizliyini artıracaq.
Ən Çox Verilən Suallar
CRS (Common Reporting Standard) – OECD tərəfindən yaradılmış beynəlxalq vergi məlumatlarının avtomatik mübadiləsi standartıdır. Məqsəd xarici maliyyə hesabları üzrə məlumatların vergi orqanları arasında şəffaf şəkildə ötürülməsini təmin etməkdir.
CRS mexanizmi üç mərhələdən ibarətdir: maliyyə institutları müştərinin vergi rezidentliyini müəyyən edir, hesabla bağlı məlumatları toplayır və bu məlumatları yerli vergi orqanı vasitəsilə müvafiq ölkəyə ötürür.
Hazırda 100-dən çox ölkə CRS sisteminə qoşulmuşdur. Buraya Avropa ölkələri, Çin, Hindistan, Kanada, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Azərbaycan da daxildir.
Müştərinin adı, ünvanı, doğum tarixi, vergi identifikasiya nömrəsi (TIN), hesab nömrəsi, hesab balansı və ilin ərzində əldə etdiyi gəlirlər haqqında məlumatlar paylaşılır.
FATCA yalnız ABŞ tərəfindən tətbiq olunur və yalnız ABŞ vətəndaşlarını əhatə edir. CRS isə çoxsaylı ölkələr arasında qarşılıqlı məlumat mübadiləsinə əsaslanır və daha geniş tətbiq sahəsinə malikdir.
Azərbaycan 2017-ci ildə CRS üzrə müqavilə imzalayıb və 2019-cu ildən etibarən maliyyə məlumatlarının beynəlxalq mübadiləsinə başlayıb.
CRS Azərbaycanda Vergi Məcəlləsindəki dəyişikliklər, Dövlət Vergi Xidmətinin əsasnaməsi və beynəlxalq sazişlər əsasında hüquqi qüvvəyə malikdir.
Xarici bank hesabı olan vətəndaşlar öz vergi rezidentliklərini bəyan etməli və gəlirlərini düzgün göstərməlidirlər. Bu məlumatlar avtomatik olaraq vergi orqanlarına ötürülə bilər.
Məlumatlar şifrələnmiş şəkildə toplanır və yalnız rəsmi vergi orqanları arasında ötürülür. OECD-nin təhlükəsizlik standartlarına tam şəkildə əməl olunur.
Bəli. CRS çərçivəsində məlumat ötürülməsi illik əsasda aparılır və hər ilin sonunda hesabat hazırlanaraq növbəti il müvafiq orqanlara təqdim edilir.
