Çuğundur qədim zamanlardan bəri həm müalicəvi, həm də qida məqsədilə istifadə olunan unikal bir bitkidir. Elmi adı Beta vulgaris olan bu tərəvəz, əsasən qırmızı rəngi ilə seçilir və insan orqanizmi üçün olduqca faydalıdır. Azərbaycanın bir çox bölgəsində becərilən çuğundur, mətbəxlərimizin ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş, salatlardan tutmuş şorbalara, hətta desertlərə qədər geniş istifadə sahəsi tapmışdır. Bu məqalədə çuğundurun növləri, faydaları, zərərləri, sağlamlığa təsiri və istifadə qaydaları haqqında geniş və elmi əsaslı məlumatlar təqdim olunacaq.
Çuğundur Bitkisi: Növləri və Xüsusiyyətləri
Çuğundur, ümumilikdə iki əsas növə ayrılır:
- Qırmızı çuğundur (adi çuğundur): Ən çox istifadə edilən növdür. Şirin, torpaqvari dadı ilə seçilir və tərkibində bol miqdarda betalain piqmentləri, vitaminlər və minerallar var.
- Ağ çuğundur (şəkər çuğunduru): Daha çox şəkər istehsalında istifadə olunur, qida kimi istifadəsi geniş yayılmayıb.
Çuğundur bitkisi nəmli, münbit torpaqlarda yaxşı inkişaf edir və adətən yaz aylarında əkilir. Kök hissəsi torpaq altında böyüyür və yarpaqları da yeməli olur. Onun dəyəri yalnız dadında deyil, həm də sağlamlığa təsirində gizlidir.
Çuğundurun Tərkibi: Vitamin və Minerallar
Çuğundur zəngin qida dəyərlərinə malikdir. Aşağıda çuğundurun 100 qramında mövcud olan bəzi əsas maddələrin siyahısı verilmişdir:
| Qida Maddəsi | Miqdarı (100 qramda) |
|---|---|
| C vitamini | 4.9 mq |
| B9 vitamini (folat) | 109 mkq |
| Kalium | 325 mq |
| Dəmir | 0.8 mq |
| Lif | 2.8 q |
| Betalain (antioksidant) | Yüksək |
Bu maddələr bir çox orqan funksiyalarını dəstəkləyir. Xüsusilə B9 vitamini hamilə qadınlar üçün əvəzsizdir. Kalium ürək sağlamlığı üçün vacibdir, dəmir isə qanın oksigen daşıma qabiliyyətini artırır.
Qırmızı Çuğundurun Faydaları
- Qan təzyiqini tənzimləyir: Çuğundurdakı nitratlar damarları genişləndirir, bu da qan təzyiqinin azalmasına səbəb olur.
- Qanazlığının qarşısını alır: Tərkibindəki dəmir və folat sayəsində qan hüceyrələrinin yaranmasını dəstəkləyir.
- Həzm sistemini yaxşılaşdırır: Liflərlə zəngin olduğu üçün bağırsaq hərəkətini artırır və qəbizlik problemlərini azaldır.
- İltihab əleyhinə təsir göstərir: Antioksidantlar iltihabı azaldır və orqanizmin ümumi müdafiə sistemini gücləndirir.
- İdman performansını artırır: Çuğundur suyu əzələlərə oksigen daşımasını artıraraq, daha uzun və effektiv idman etməyə şərait yaradır.
Qaynadılmış və Çiy Çuğundurun Təsiri: Fərqlər
Çuğundur həm çiy, həm də bişmiş halda istifadə olunur. Hər iki formada fərqli faydalar verir:
| Xüsusiyyət | Çiy Çuğundur | Qaynadılmış Çuğundur |
| Vitamin tərkibi | Daha zəngin | Qismən azalmış |
| Həzmə təsiri | Çətin həzm olunur | Daha asan həzm olunur |
| Dadı | Torpaqvari və bərk | Yumşaq və şirin |
| Tətbiq sahəsi | Salatlar, smuzi | Şorbalar, kotletlər |
Çiy halda çuğundur daha çox detoks və təmizləyici təsir göstərir. Qaynadılmış çuğundur isə mədə üçün daha rahatdır.
Çuğundurun Qəbul Qaydası
- Gündəlik istifadə miqdarı: 100–150 qram idealdır.
- Çuğundur suyu şəklində gündə 1 stəkan (təxminən 250 ml) içilə bilər.
- Şəkərli diabet xəstələri həkim nəzarətində istifadə etməlidir.
- Mədə turşuluğu yüksək olan insanlar çiy çuğunduru ehtiyatla qəbul etməlidirlər.
Çuğundurla Hazırlanan Yeməklər
Çuğundur Azərbaycan mətbəxində və beynəlxalq mətbəxlərdə çoxsaylı yeməklərin tərkib hissəsidir:
- Çuğundur salatı: Rəndələnmiş çuğundur, sarımsaq, limon suyu və qatıqla hazırlanır.
- Borsç: Çuğundurlu şorba növü, əsasən Şərqi Avropa ölkələrində məşhurdur.
- Çuğundur kotleti: Vegetarianlar üçün ət əvəzi kimi istifadə olunur.
- Detoks smuzi: Çuğundur, alma və yerkökü ilə hazırlanır.
- Marinə olunmuş çuğundur: Turşu formasında uzunmüddətli saxlanıla bilər.
Çuğundurun Qana Təsiri
Çuğundur qanın keyfiyyətini artırır və bədəndə oksigen dövranını yaxşılaşdırır. Fol turşusu və dəmirin yüksək olması sayəsində hemoqlobin səviyyəsini yüksəldir. Xüsusilə qadınlar, idmançılar və yaşlı insanlar üçün çox faydalıdır.
Digər Tərəvəzlərlə Müqayisədə Fərqləri
Çuğundur:
- Təbii rəngverici piqmentlərə malikdir.
- Liflərlə daha zəngindir.
- Dəmir və folatla zəngin olan nadir tərəvəzlərdəndir.
- Antiinflamatuar və antioksidant xüsusiyyətləri onu brokkoli, kök və pomidordan fərqləndirir.
Çuğundur – təbiətin bizə bəxş etdiyi ən qiymətli tərəvəzlərdən biridir. Sağlamlıq baxımından əvəzolunmaz rol oynayan bu bitki, düzgün qəbul edildikdə həm qidalanmanı, həm də ümumi rifahı yaxşılaşdırır. İnsan sağlamlığı üçün çuğundur gündəlik rasionda yer almalıdır.
Sağlam həyat tərzinin açarı təbiətin sadə hədiyyələrində gizlidir. Və çuğundur bu hədiyyələrin ən parlaq nümunələrindəndir.
