Azərbaycan dili özünün zəngin və köklü söz bazası ilə seçilir. Bu sözlərdən biri də “çul”dur. Əsrlər boyunca həm məişətdə, həm ədəbiyyatda, həm də xalq dilində işlənən bu söz, zamanla məcazi mənalar da qazanaraq dilimizin ifadə imkanlarını genişləndirib. Bu məqalədə “çul” sözünün leksik mənaları, frazeoloji birləşmələrdə istifadəsi, tarixi-etimoloji kökləri və sosial-mədəni dəyəri ətraflı şəkildə araşdırılır.
1. Lüğəvi mənası və tətbiq sahələri
“Çul” sözü izahlı lüğətlərdə əsasən aşağıdakı mənalarla təqdim olunur:
| № | Mənası | İzah |
|---|---|---|
| 1 | Qaba toxunmuş parça | Əsasən heyvanların belinə sərilən, sərt, qalın materialdan hazırlanır. |
| 2 | Köhnə geyim və ya örtük | Artıq istifadə olunmayan, köhnəlmiş paltar və ya məişət əşyası |
| 3 | Məcazi mənada kasıblıq, yoxsulluq | “Çulu qapıya düşmək” ifadəsində olduğu kimi – maddi çətinlik simvolu |
| 4 | Yorğunluq və halsızlıq göstəricisi kimi məcazi mənada | “Çul kimi sərilmək” kimi ifadələrdə işləndikdə, fiziki və ruhi əzginliyi bildirir. |
2. Tarixi və etimoloji kökləri
“Çul” sözünün kökləri qədim türk dillərinə əsaslanır. Qədim türkcədə “çol” və “çul” formalarında işlənərək, əsasən heyvanların və yükün üzərinə örtülən, qalın, kobud parça mənasını verib. Bu söz köçəri həyat tərzi ilə əlaqəli olaraq funksional əşyaları ifadə etmək üçün geniş şəkildə istifadə olunub.
Köçəri türk xalqlarında “çul” əsasən bu məqsədlə istifadə olunub:
- Heyvanların belinə qoyulan örtük
- Əşyaların saxlanması üçün altlıq
- Soyuq havadan qorunmaq üçün geyim elementləri
3. Frazeoloji ifadələrdə istifadəsi
Azərbaycan dilində “çul” sözündən istifadə edilən frazeoloji ifadələr xalq təfəkkürünün canlı nümunələridir. Onlar həm sosial həyatın gerçəkliklərini, həm də mədəni kodları ifadə edir:
| Frazeoloji ifadə | Məna və kontekst |
|---|---|
| Çulu qapısına düşmək | Kasıb olmaq, həyat şəraitinin pisləşməsi |
| Çulunu sudan çıxarmaq | Çətin vəziyyətdən qurtulmaq |
| Çul kimi sərilmək | Yorğunluqdan əldən düşmək, fiziki və psixoloji əzginlik hiss etmək |
| Çulu bir yerə dürtülmək | Eyni vəziyyətə düşmək, oxşar aqibəti yaşamaq |
Bu frazemlər gündəlik danışıqda, xalq ədəbiyyatında və ədəbi əsərlərdə geniş yer alır.
4. Ədəbi və publisistik dildə “çul” sözünün istifadəsi
“Çul” sözü yazılı ədəbi mətndə çox vaxt sosial vəziyyətin simvolu olaraq təqdim olunur. Xüsusilə kənd həyatını və kasıb təbəqəni təsvir edən əsərlərdə bu söz vasitəsilə qəhrəmanların həyatı oxucuya daha aydın çatdırılır. Məsələn:
- “Bu çul illərdir bizə miras qalıb, nə yeni tikə bilirik, nə də dəyişə.”
- “Əsəbdən çul kimi sərildi, səsi də çıxmadı.”
Bu tip ifadələr “çul” sözünün emosional yüklü olduğunu və Azərbaycan dilinin obrazlılıq gücünü nümayiş etdirir.
5. Lüğətlərdə təqdimatı və izahı
| Mənbə | Verilən izah |
|---|---|
| Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti | Qaba toxunmuş örtük, heyvan belinə sərilən, köhnə, sərt parça |
| Azerdict.az – onlayn lüğət | Həm əsas, həm də məcazi mənalarla təqdim olunub; frazeoloji nümunələrlə zəngindir |
| Azərbaycan frazeoloji ifadələr lüğəti | 6-dan çox frazeoloji ifadə qeyd olunmuşdur |
6. Mədəni və sosial kontekstlərdə rolu
“Çul” sözü təkcə lüğəvi və frazeoloji baxımdan deyil, həm də sosial və mədəni baxımdan dəyər daşıyır. Xalq təfəkküründə bu söz:
- Kasıblıq və sadə həyat tərzinin simvoludur;
- Dözümlülük və həyatla mübarizənin rəmzidir;
- Ənənəvi kənd həyatının ayrılmaz parçası kimi yadda qalıb.
Kənd yerlərində hələ də “çul” sözü müəyyən köhnə məişət əşyalarının adlandırılmasında işlədilir və nəsildən-nəslə ötürülür.
7. Müqayisəli dilçilik baxışı
“Çul” sözü yalnız Azərbaycan dilində deyil, digər türk dillərində də işlənir. Bu onun ortaq türk leksikonuna daxil olduğunu göstərir:
| Dil | Müvafiq söz | Mənası |
|---|---|---|
| Türkiyə türkcəsi | Çul | Qaba örtük, köhnə geyim |
| Qazax türkcəsi | Şul | Geyim və ya köhnəlmiş örtü anlamında |
“Çul” sözü Azərbaycan dilində həm fiziki əşya, həm sosial rəmz, həm də frazeoloji vasitə kimi zəngin məna qatlarına malikdir. Bu sözün istifadəsi dilimizin obrazlı imkanlarını artırmaqla yanaşı, xalqın həyat tərzi, dünyagörüşü və mədəni kodları haqqında da məlumat verir.
Bu cür sözlərin araşdırılması, tədrisi və qorunması dilin zənginliyini saxlamaq baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
“Çul” sözünün mənası, frazeoloji ifadələri, tarixi və lüğəvi dəyəri haqqında dərin, araşdırılmış və oxunaqlı izah. İndi oxuyun, dilinizi kəşf edin!
