Cümə məscidi İslam dünyasında həm dini, həm də sosial baxımdan mühüm mərkəzlərdən biri kimi tanınır. Tarixən müsəlman icmalarının toplanma yeri olan bu məscidlər, yalnız ibadətgah kimi deyil, həm də ictimai müzakirələrin, tədrisin və dini maarifləndirmənin aparıldığı məkanlar olub. Adətən cümə günləri müsəlmanların toplu şəkildə qıldığı namaz, məscidlərin mərkəzi rolunu daha da möhkəmləndirib. Cümə məscidlərinin yaranma tarixi İslamın ilk illərinə gedib çıxır və Mədinədəki Peyğəmbər məscidi bu ənənənin başlanğıcı hesab olunur. Orta əsrlərdə şəhərlərin planlaşdırılmasında cümə məscidinə xüsusi yer ayrılır, o, ətrafında bazarlar, tədris ocaqları və inzibati binalar yerləşirdi. Memarlıq baxımından bu məscidlər monumental tikililər olub, geniş həyətləri, hündür minarələri və zəngin bəzəkləri ilə diqqət çəkirdi. İslam memarlığının müxtəlif üslubları – ərəb, fars, türk, maqrib memarlıq elementləri – cümə məscidlərində birləşərək zəngin mədəni irs formalaşdırıb. Müasir dövrdə də cümə məscidləri yalnız dini ayinlərin icra olunduğu yer deyil, eyni zamanda sosial yardım, icma birliyi və təhsil kimi funksiyaları ilə də ön plana çıxır. Bir çox şəhərdə bu məscidlər tarixi abidə kimi qorunur və turistlərin diqqətini cəlb edir. Cümə məscidlərinin rolu və əhəmiyyəti, həm keçmişdə, həm də bu gün İslam mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olaraq qalır.
TARİXİ YARANMASI
Cümə məscidlərinin tarixi, İslamın ilk illərinə – hicrətin 1-ci ilinə qədər gedib çıxır. İlk rəsmi cümə namazı Peyğəmbər Məhəmmədin (s.ə.s.) rəhbərliyi ilə Mədinədə qılınmış və həmin məkan sonradan məşhur Peyğəmbər məscidinə çevrilmişdir. Bu ənənə sürətlə İslamın yayıldığı bütün ərazilərə ötürülmüşdür. Orta əsrlərdə müsəlman şəhərlərinin mərkəzində yerləşən cümə məscidləri, şəhərin həm dini, həm siyasi, həm də mədəni həyatının simvolu idi.
Dövlət başçıları cümə məscidlərini tikdirməklə öz hakimiyyətlərini möhkəmləndirir və xalqla birbaşa əlaqə qururdular. Memarlıq baxımından bu məscidlər möhtəşəm quruluşları, böyük miqyaslı həyətləri və minarələri ilə seçilirdi. Onlar həm də dövlətin iqtisadi gücünü və mədəni inkişaf səviyyəsini əks etdirirdi.
MEMARLIQ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Cümə məscidlərinin memarlıq xüsusiyyətləri yerləşdikləri regiona görə fərqlənir. Ərəb ölkələrində sadə, lakin geniş həyətli planlar üstünlük təşkil edirdisə, Osmanlı dövründə monumental günbəzlər və çoxsaylı minarələr ön plana çıxırdı. Fars memarlığında isə mürəkkəb naxışlar, mozaikalar və rəngli kaşı bəzəkləri geniş istifadə olunurdu.
Məscidin daxili hissəsi adətən geniş sütunlar və tağlarla dəstəklənirdi. Minbər və mihrab xüsusi memarlıq elementləri olaraq cümə məscidinin dini funksiyasını tamamlayırdı. Əksər hallarda məscidlərin həyətində su hövzələri və təmizlik üçün hovuzlar yerləşirdi ki, bu da gigiyenik və estetik məqsəd daşıyırdı.
DİNİ FUNKSİYALARI
Cümə məscidləri əsasən cümə günləri icra olunan toplu namaz üçün inşa edilsə də, digər vaxtlarda da gündəlik namazların qılındığı məkan olmuşdur. Burada imam tərəfindən cümə xütbəsi oxunur, dini və ictimai məsələlər möminlərə çatdırılırdı.
Keçmişdə cümə məscidləri eyni zamanda hüquqi qərarların elan edildiyi, dövlət fərmanlarının oxunduğu və mühüm ictimai hadisələrin duyurulduğu mərkəzlər idi. Beləliklə, məscidlər həm dini, həm inzibati, həm də təhsil funksiyalarını yerinə yetirirdi.
SOSİAL ROLU
Cümə məscidləri ictimai həyatın mərkəzi olmuşdur. Burada yoxsullara yardım təşkil olunur, ehtiyac sahiblərinə ərzaq və maddi dəstək verilir, dini bayramlarda icma birlikdə toplanaraq şənliklər keçirirdi. Bir çox məscidlərin yanında mədrəsələr fəaliyyət göstərərək dini və dünyəvi elmlərin tədrisinə xidmət edirdi.
Məscidlər həm də müxtəlif sosial siniflərdən olan insanların eyni səfdə dayanmasını təmin edərək bərabərlik prinsipini möhkəmləndirirdi. Bu baxımdan cümə məscidləri sosial ədalət və birliyə töhfə verən mühüm institut olmuşdur.
DÜNYA MƏŞHUR CÜMƏ MƏSCİDLƏRİ
Tarix boyu bir çox məşhur cümə məscidləri inşa olunmuşdur. Məsələn, İranda İsfahan Cümə Məscidi, Türkiyədə Bursa Ulu Cami, Hindistanda Dehli Cümə Məscidi və Əlcəzairdə Cezayir Cümə Məscidi memarlıq inciləri sayılır. Hər biri öz dövrünün memarlıq üslubunu, dini zövqünü və mədəni dəyərlərini əks etdirir.
Bu məscidlər həm də UNESCO Dünya İrs Siyahısına daxil edilərək qorunma altına alınmışdır. Onlar təkcə ibadətgah deyil, həm də turistik və tarixi əhəmiyyətə malik mərkəzlərdir.
AZƏRBAYCANDA CÜMƏ MƏSCİDLƏRİ
Azərbaycanda bir çox qədim və tarixi cümə məscidləri mövcuddur. Şamaxı Cümə Məscidi Qafqazın ən qədim məscidlərindən biri hesab olunur və VIII əsrə aiddir. Gəncə, Naxçıvan, Bakı və digər şəhərlərdə də tarixi cümə məscidləri mövcuddur.
Bu məscidlər həm dini ibadət, həm də mədəni irsin qorunması baxımından mühüm rol oynayır. Onların bərpası və qorunması dövlətin mədəniyyət siyasətində önəmli yer tutur.
CƏDVƏL – MƏŞHUR CÜMƏ MƏSCİDLƏRİ
| Məscidin Adı | Yer | Tikilmə İli | Memarlıq Üslubu |
|---|---|---|---|
| Şamaxı Cümə Məscidi | Azərbaycan | 743 | Qafqaz İslam memarlığı |
| İsfahan Cümə Məscidi | İran | XI əsr | Fars memarlığı |
| Bursa Ulu Cami | Türkiyə | 1399 | Osmanlı memarlığı |
| Dehli Cümə Məscidi | Hindistan | 1656 | Moğol memarlığı |
Cümə məscidləri əsrlər boyu İslam dünyasının ən vacib dini və ictimai mərkəzləri olaraq formalaşıb. Onların tarixi yalnız ibadətlə məhdudlaşmır, eyni zamanda siyasi, sosial və mədəni həyatın da mühüm hissəsini əhatə edir. İlk cümə məscidindən başlayaraq, bütün müsəlman ölkələrində bu məkanlar birlik, həmrəylik və mənəvi gücün simvolu olub. Memarlıq baxımından zəngin bəzəklər, incə naxışlar və monumental quruluşlar bu məscidlərin həm dini, həm də estetik dəyərini artırıb. Cümə günlərində oxunan xütbələr, verilən tövsiyələr və dini maarifləndirmə fəaliyyətləri insanların həm ruhən, həm də sosial baxımdan bir-birinə bağlanmasına səbəb olub. Sosial yardım proqramları, təhsil mərkəzləri və ictimai tədbirlər məscidlərin əhəmiyyətini daha da artırıb. Müasir dövrdə isə cümə məscidləri yalnız dini ibadətgah deyil, eyni zamanda mədəni irsin qorunması baxımından da böyük önəm daşıyır. Bir çox ölkədə bu tikililər həm yerli əhali, həm də turistlər üçün dəyərli ziyarət məkanıdır. Onların qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi, həm dini, həm tarixi, həm də mədəni irsin davamlılığını təmin edir. Cümə məscidləri keçmişin mirası olmaqla yanaşı, bu gün də İslam dünyasının birliyini və gücünü nümayiş etdirir. Bu səbəbdən də onlar hər bir müsəlman cəmiyyətində mərkəzi və müqəddəs yer tutmağa davam edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cümə məscidi İslam dinində cümə namazının qılındığı əsas məsciddir. Adətən şəhər və ya kəndin mərkəzində yerləşir və camaatın toplu ibadət etdiyi müqəddəs məkandır.
İlk cümə məscidi Hicrətdən sonra Mədinədə Peyğəmbər Məhəmməd tərəfindən inşa edilən Məscidun-Nəbəvidir. O, həm ibadət, həm də sosial fəaliyyətlər üçün istifadə olunub.
Cümə namazı iki rükətdir. Ondan əvvəl imam tərəfindən xütbə oxunur və bu xütbə cümə namazının vacib hissəsi sayılır.
Cümə məscidləri geniş sahəyə malik olur, minarələri, mehrabı, minbəri və böyük ibadət zalı ilə fərqlənir. Ənənəvi olaraq içərisi naxışlı divarlar, mozaikalar və kalliqrafiya ilə bəzədilir.
Adi məscidlər gündəlik namazlar üçün nəzərdə tutulur, cümə məscidləri isə həm gündəlik namazlar, həm də cümə namazı üçün böyük camaatı qəbul edə biləcək şəkildə inşa olunur.
Bəli, bir çox ölkədə qadınlar üçün xüsusi bölmələr ayrılır. Lakin bəzi bölgələrdə qadınların cümə namazına qatılması adət halında deyil.
Xütbə, dini maarifləndirmə, əxlaqi nəsihətlər və gündəlik həyatla bağlı tövsiyələr vermək üçün oxunur. Bu, cümə namazının əsas hissəsidir.
Cümə məscidləri təhsil mərkəzi, sosial yardım ocağı və dini təlimlərin keçirildiyi məkan kimi fəaliyyət göstərir. Tarix boyu icmaların mədəni və sosial həyatında böyük rol oynayıb.
Dünyanın ən böyük cümə məscidi Məscidül-Həramdır. Məkkədə yerləşir və milyonlarla müsəlmanı qəbul edə bilir.
Onlar dini, tarixi və mədəni irsin bir parçasıdır. Cümə məscidlərinin qorunması gələcək nəsillərə həm dini dəyərlərin, həm də memarlıq incilərinin ötürülməsini təmin edir.
