Cümhuriyyət anlayışı dövlət idarəetmə formaları içərisində tarixi, siyasi və hüquqi baxımdan mühüm yer tutur. Bu termin çox zaman xalq hakimiyyətinə əsaslanan, seçkilərlə formalaşan və qanunverici, icraedici, məhkəmə hakimiyyətlərinin ayrılığı prinsiplərinə söykənən dövlət quruluşunu ifadə edir. Cümhuriyyətin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ölkənin idarəsi irsi monarxiya qaydaları ilə deyil, seçilmiş nümayəndələr vasitəsilə həyata keçirilir. Tarix boyu bir çox dövlətlər monarxiyadan cümhuriyyət idarəetmə modelinə keçmiş, bu dəyişiklik isə ölkənin siyasi həyatında dərin islahatlara səbəb olmuşdur.
Xüsusilə XIX və XX əsrlərdə dünyada baş verən demokratik hərəkatlar, inqilablar və müstəqillik mübarizələri nəticəsində bir çox millətlər öz müstəqil cümhuriyyətlərini elan etmişdir. Cümhuriyyət dövlətlərində əsas hüquqi baza konstitusiyadır. Konstitusiya vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını təmin edir, hakimiyyətin səlahiyyətlərini müəyyənləşdirir və dövlət orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyir. Bu tip idarəetmə forması, adətən, daha şəffaf və hesabatlı sistemlərin formalaşmasına şərait yaradır.
Azərbaycan tarixi də cümhuriyyət anlayışı ilə sıx bağlıdır. 1918-ci il mayın 28-də yaradılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublika olmuş və cəmi 23 ay yaşamasına baxmayaraq, ölkənin gələcək siyasi inkişafına dərin təsir göstərmişdir. Bu dövr milli dövlətçilik ideyalarının formalaşması, demokratik təsisatların yaradılması və mədəni-siyasi həyatın canlanması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Cümhuriyyət yalnız dövlət idarəetmə forması deyil, həm də milli azadlıq, demokratiya və xalqın öz iradəsini ifadə etmə haqqının simvoludur.
CÜMHURİYYƏT ANLAYIŞININ MƏNASI VƏ MAHIYYƏTİ
Cümhuriyyət sözü ərəb mənşəli “cümhur” (xalq, kütlə) sözündən yaranmış və “xalqın idarəsi” anlamını ifadə edir. Bu idarəetmə formasında hakimiyyətin mənbəyi xalqdır və bütün siyasi səlahiyyətlər xalq tərəfindən seçilmiş nümayəndələr vasitəsilə həyata keçirilir.
Cümhuriyyətin mahiyyətində xalqın siyasi proseslərdə iştirakını təmin etmək dayanır. Burada qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətləri bir-birindən müstəqildir. Demokratik prinsiplərə əsaslanan bu idarəetmə forması siyasi sabitliyin qorunmasına, insan hüquqlarının təmin olunmasına və dövlətin vətəndaş qarşısında məsuliyyət daşımasına şərait yaradır.
TARİXDƏ CÜMHURİYYƏT MODELİNİN İNKİŞAFI
Tarixi mənbələrə görə, ilk cümhuriyyət idarəetmə nümunələri qədim dövrlərdə, xüsusən Roma Respublikasında meydana çıxmışdır. Roma dövründə xalq yığıncaqları və seçilmiş senat dövlətin əsas idarəedici orqanları idi.
Orta əsrlərdə Avropada bir çox şəhər dövlətləri və kommunalar cümhuriyyət formasında fəaliyyət göstərmişdir. Lakin müasir mənada cümhuriyyət XIX əsrdə geniş yayılmış, xüsusilə Fransa İnqilabı ilə bu anlayış dünya miqyasında nüfuz qazanmışdır. XX əsrdə isə müstəqillik qazanan dövlətlərin böyük əksəriyyəti respublika idarəetmə modelini seçmişdir.
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN YARADILMASI
1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə elan edilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Qafqazda və müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublika oldu. Fətəli xan Xoyski baş nazir təyin edildi və müstəqil hökumət quruldu.
AXC dövründə dövlət dili Azərbaycan dili elan edildi, milli ordu yaradıldı, Bakı Dövlət Universitetinin əsası qoyuldu və qadınlara seçki hüququ verildi. Cəmi 23 ay mövcud olan bu dövlət, gələcək Azərbaycan Respublikasının hüquqi-siyasi bünövrəsini formalaşdırdı.
CÜMHURİYYƏTİN ƏSAS PRİNSİPLƏRİ
Cümhuriyyətin hüquqi əsasını Konstitusiya təşkil edir. Burada dövlət quruluşunun forması, vətəndaşların hüquq və vəzifələri, hakimiyyət qollarının səlahiyyətləri müəyyən edilir.
Əsas prinsiplərə demokratik seçkilər, qanun qarşısında bərabərlik, söz azadlığı, çoxpartiyalı siyasi sistem və xalqın dövlət idarəçiliyində iştirakı daxildir. Bu prinsiplər dövlətin legitimliyini və xalqın ona olan inamını möhkəmləndirir.
CÜMHURİYYƏTİN DİGƏR İDARƏETMƏ FORMALARINDAN FƏRQİ
Monarxiya ilə müqayisədə cümhuriyyətdə dövlət başçısı xalq tərəfindən seçilir və müəyyən müddətə səlahiyyət icra edir. İrsi hakimiyyət yoxdur, siyasi liderlər demokratik yolla dəyişir.
Həmçinin cümhuriyyət modeli daha şəffaf idarəetmə mexanizmlərinə malikdir. Hesabatlılıq, seçicilərin iradəsi və qanunun aliliyi bu modelin üstünlüklərindəndir.
CÜMHURİYYƏTİN NÖVLƏRİ
Müasir dövrdə respublikalar müxtəlif formalar alır: parlament respublikası, prezident respublikası və qarışıq model. Parlament respublikasında əsas siyasi səlahiyyət hökumət başçısında, prezident respublikasında isə dövlət başçısındadır.
Qarışıq modeldə isə hər iki idarəetmə formasının elementləri birləşir. Bu sistemlərin hər biri ölkənin siyasi ənənələrinə, tarixi inkişafına və sosial strukturuna uyğun olaraq tətbiq edilir.
CÜMHURİYYƏTİN ÜSTÜNLÜKLƏRİ VƏ ÇƏTİNLİKLƏRİ
Üstünlüklər sırasında demokratiyanın inkişafı, insan hüquqlarının qorunması, siyasi sabitlik və idarəetmədə şəffaflıq yer alır.
Çətinliklərə isə siyasi parçalanmalar, populizm, hökumət böhranları və bəzi hallarda qərarvermə prosesinin ləngiməsi daxildir. Buna baxmayaraq, cümhuriyyət modeli dünyanın əksər ölkələrində əsas idarəetmə forması olaraq qalmaqdadır.
DÜNYA MİQYASINDA CÜMHURİYYƏTLƏRİN SAYI VƏ SİYAHISI
| Ölkə Adı | İdarəetmə Forması | Qəbul ili |
|---|---|---|
| Azərbaycan | Prezident | 1991 |
| Türkiyə | Prezident | 1923 |
| Fransa | Qarışıq | 1958 |
| Almaniya | Parlament | 1949 |
| ABŞ | Prezident | 1789 |
| Hindistan | Parlament | 1950 |
CÜMHURİYYƏTİN MİLLİ KİMLİKDƏ ROLU
Cümhuriyyət yalnız siyasi quruluş deyil, həm də milli kimliyin formalaşmasında mühüm amildir. Xalq öz dövlətinə sahib olduqda, dil, mədəniyyət və ənənələr qorunur.
Bu model vətəndaşlıq şüurunu gücləndirir, dövlət və xalq arasında qarşılıqlı məsuliyyət yaradır.
Cümhuriyyət anlayışı insanlığın azadlıq və bərabərlik idealına verdiyi ən mühüm cavablardan biridir. Bu idarəetmə forması yalnız hüquqi çərçivə deyil, həm də siyasi mədəniyyətin, vətəndaş məsuliyyətinin və milli iradənin təcəssümüdür. Tarix göstərir ki, cümhuriyyət quruluşuna keçən dövlətlər demokratik təsisatlarını möhkəmləndirmiş, iqtisadi və sosial inkişaf yolunda əhəmiyyətli addımlar atmışdır. Azərbaycanın müasir dövləti də 1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideyalarını yaşadır. Dövlət idarəetməsində şəffaflıq, xalqın iradəsinin ifadəsi, qanunun aliliyi prinsipləri bu modelin dayaq sütunlarıdır. Cümhuriyyət həm keçmişin dəyərli mirası, həm də gələcəyin inkişaf təminatıdır. Onun yaşadılması və qorunması hər bir vətəndaşın borcudur.
Ən Çox Verilən Suallar
Cümhuriyyət xalqın seçdiyi nümayəndələr vasitəsilə idarə olunan dövlət quruluşudur. Bu sistemdə dövlət başçısı və digər vəzifəlilər xalqın iradəsinə əsasən seçilir. Hakimiyyətin mənbəyi xalqdır və idarəçilik demokratik prinsiplərlə həyata keçirilir. Cümhuriyyət monarxiyadan fərqli olaraq irsi hakimiyyəti rədd edir.
Cümhuriyyətin əsas xüsusiyyətlərinə xalq hakimiyyəti, seçki sistemi, qanun qarşısında bərabərlik və demokratik idarəçilik daxildir. Həmçinin, vətəndaşların azad söz, toplaşma və seçki hüququ qorunur. Bu xüsusiyyətlər dövlətin şəffaf və məsuliyyətli fəaliyyətinə zəmanət verir.
Tarixdə ilk tanınmış cümhuriyyət Roma Cümhuriyyəti olmuşdur. E.ə. 509-cu ildə qurulan bu idarə forması əsrlər boyu bir çox dövlətlər üçün nümunə olmuşdur. Roma Cümhuriyyəti vətəndaşların seçilmiş orqanlar vasitəsilə idarəetmədə iştirakını təmin edirdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 28 may 1918-ci ildə elan edildi. Bu, Şərqdə ilk demokratik respublika nümunəsi idi. Dövlət qısa müddət mövcud olsa da, müasir Azərbaycanın siyasi tarixində mühüm rol oynadı.
Cümhuriyyət idarəetməsi iki əsas formaya bölünür: prezident respublikası və parlament respublikası. Prezident respublikasında icra hakimiyyəti daha çox prezidentin əlində cəmlənir. Parlament respublikasında isə hökumət parlamentin seçilmiş üzvləri tərəfindən formalaşdırılır.
Cümhuriyyət sistemi xalqın siyasi qərarların qəbulunda birbaşa iştirakını təmin edir. Hakimiyyətin sülaləvi ötürülməsi aradan qalxır. Vətəndaş hüquq və azadlıqlarının qorunması bu idarəetmə formasının əsas üstünlüklərindəndir.
Cümhuriyyət sistemi bəzən qərarların qəbulunda yavaşlıq yarada bilər, çünki demokratik proseslər zaman tələb edir. Siyasi parçalanma və seçki mübarizəsi də idarəetmədə müəyyən çətinliklər yarada bilər. Lakin bu problemlər demokratik mədəniyyətin inkişafı ilə azala bilər.
Hazırda dünyanın əksər ölkələri, təxminən 150-dən çox dövlət cümhuriyyət idarəetmə formasını tətbiq edir. Bunlara Fransa, Türkiyə, ABŞ, Almaniya və digər dövlətlər daxildir. Bu ölkələrdə müxtəlif cümhuriyyət modelləri mövcuddur.
Cümhuriyyət dövlət quruluşu formasını, demokratiya isə idarəetmə prinsipini ifadə edir. Demokratiya cümhuriyyətin əsasını təşkil edə bilər, lakin hər demokratik dövlət mütləq cümhuriyyət olmaya da bilər. Məsələn, bəzi monarxiyalar da demokratik idarəetməyə sahibdir.
Azərbaycan Respublikasında Konstitusiya xalq hakimiyyəti, seçki hüququ, qanun qarşısında bərabərlik və insan hüquqlarının qorunması kimi cümhuriyyət prinsiplərini təmin edir. Dövlət idarəetməsi prezident respublikası modelinə əsaslanır və seçkilər müntəzəm keçirilir.
