Azərbaycan dillində en yaygın istifadə edilən bağlayıcı sözlərindən biri olan “çünki”, bir səbəb bildirmək və ya izah etmək üçün istifadə olunur. Bu termin cümlənin hissələrini əlaqələndirir və tez-tez izahat yaratmaq və ya səbəb-nəticə əlaqəsini nümayiş etdirmək üçün istifadə olunur. Buna baxmayaraq, bu terminin düzgün istfadəsi və digər dillərlə müqayisəsi ilə bağlı bir neçə əsas cəhət var. Bu məqalədə, “çünki” sözünün istifadə qaydalarına, bir cümlədə necə istifadə edildiyinə, virgül istifadəsinə və digər dillərdəki eşdeğerlerine diqqət edəcəyik.
“Çünki” yoxsa “Çünkü”?
Birincisi, Azərbaycan dilində “çünkü” və “çunki” sözləri arasındakı fərqə diqqət yetirək. Düzgün yazılış “çünki”dir. “Çünkü” yazılışı səhvdir və heç bir dil qaydasına uyğun gəlmir. Sözün “çünkü” variantının bəzi dialektlərin nitqində eşidilməsinə baxmayaraq, onun yazılması qrammatik cəhətdən düzgün deyil. Orfoqrafik cəhətdən, Azərbaycan və Türk dillərində bu sözün tək düzgün variantı “çünki”dir.
“Çünki” termini “çünki”nin səbəbini aydınlaşdırmağa çalışan bağlayıcı kimi xidmət edir. Bu terminin dilimizdə mütəmadi olaraq işlənməsi onun təfsir və izahedici rollarının genişliyini nümayiş etdirir. Məsələn, “Gec qaldım çünki yolda çox tıxac vardı” cümləsində, səbəb bildirilir: gec qalmaq, yolda tıxacın olması səbəbiylədir.
Çünki digər bağlayıcılardan fərqli olaraq adətən başlanğıcda və ya ortada görünür. Buna baxmayaraq, cümlənin mənasına və vurğulamaq məqsədimizə əsaslanan cümlənin sonunda da istifadə edilə bilər.
“Çünki” Sözü Cümlədə Necə İstifadə Olunur?
“Çünki” termininin göründüyü hallarda çox vaxt səbəb-nəticə əlaqəsi olur. Bu əlaqə cümlənin iki hissəsini əlaqələndirmək üçün istifadə olunur. Bunu misallarla daha aydın şəkildə göstərə bilərik:
Birinci misal: “Çox yoruldum, çünki səhərdən bəri işləyirəm.”
Burada “çünki” səbəb bildirir: çox yorulmaq, səhərdən bəri işləməkdən qaynaqlanır.
Başqa bir misal: “Kitabı oxudum, çünki maraqlı idi.”
Burada isə “çünki” bir səbəbi izah edir: maraqlı olmaq kitabı oxumağa səbəb olub.
Bu ifadələrdəki əlaqə “çünki” ilə aydın şəkildə göstərilir. Cümlənin başlanğıc hissəsi ümumiyyətlə səbəbi, sonuncu hissəsi isə nəticəni bildirir.
“Çünki” sözündən sonra vergül qoyulur?
Adətən “çünki” terminindən sonra vergül qoyulmur. Buna baxmayaraq, cümlənin daha aydın olması üçün “çünki” sözünü ehtiva edən cümlədə vergülün istifadə oluna biləcəyi hallar var. Buna baxmayaraq, vergülün mövcudluğu ciddi bir göstəriş deyil, lakin cümlənin hissələri arasındakı əlaqəni aydınlaşdırmaq üçün istifadə edilə bilər.
“Çünki” sözünün bəzi sinonimləri
1. “Məgər”
“Məgər” sözü bəzən “çünki” ilə sinonim olaraq istifadə olunur, amma daha çox sual və ya təəccüb ifadə etmək üçün işlədilir.
Misal:
- “Məgər səndə belə bir qabiliyyət var idi, gedib edərdin.”
2. “Ona görə də”
“Ona görə də” ifadəsi, daha rəsmi və ya fikri genişləndirmək məqsədilə istifadə oluna bilər. Bu, “çünki”nin yerinə keçə bilən digər bir variantdır.
Misal:
- “Gecə çox işlədim, ona görə də səhər çox yoruldum”
3. “Səbəbi ilə”
“Səbəbi ilə” də “çünki”nin sinonimi kimi istifadə oluna bilər, amma bu daha çox formal yazılarda və tədbirlərdə istifadə edilir. Bu ifadə daha geniş bir izah tələb edən situasiyalarda işlənir.
Misal:
- “O, çox yaxşı və sadiq işçidir, səbəbi ilə rəhbərlik onu təltif etdi.”
4. “Buna görə”
“Buna görə” də “çünki“nin sinonimlərindən biridir, amma daha çox nəticə bildirmək üçün istifadə edilir. Bu ifadə “çünki” sözündən daha çox nəticə yönümlüdür.
Misal:
- “Buna görə də sənə kömək etmək istəyirəm.”
5. “Bu səbəb ilə“
“Bu səbəb ilə” ifadəsi də “çünki”nin sinonimlərindən biri olaraq istifadə olunur və səbəbin göstərilməsində istifadə edilir. Bu ifadə daha çox rəsmi yazılarda mövcuddur.
- “Gecə çox işlədim, bu səbəb ilə səhər çox yoruldum.”
Bu misalda “bu səbəb ilə” sözü səbəbin nəticəni doğurduğunu izah edir. Çalışmaq nəticəsində yaranan yorğunluq açıqlanır.
6. “Deyə”
“Deyə” sözü da “çünki”nin əvəzinə işlədilən bir sinonimdir və səbəbi izah etmək məqsədini güdür.
Misal:
- “Səninlə görüşdüm deyə, çox sevindim.”
- Bu cümlə səbəbin şərhini və nə üçün olduğunu bildirir.
7. “Buna görə”
“Buna görə” də “çünki”nin sinonimlərindən biridir, amma daha çox nəticə bildirmək üçün istifadə edilir.
Misal:
- “Buna görə də sənə kömək etmək istəyirəm.”
- Burada “buna görə” səbəb-nəticə əlaqəsini gücləndirir və kömək etmək istəyinin əsasını açıq şəkildə göstərir.
“Çünki” sozü başqa dillərdə
Bəzi başqa dillərdə “çünkü” sözünün istifadəsi fərqlidir:
Alman dilində “weil” sözü eyni funksiyanı yerinə yetirir: “Ich bin müde, weil ich die ganze Nacht gearbeitet habe”.
Fransız dilində “parce que” istifadə olunur: “Je suis fatigué parce que j’ai travaillé toute la nuit”.
İngilis dilində “because”: “I am tired because I worked all night.”
Əslində, “because” sözü, həm cümlənin başında, həm də sonunda işlədilə bilər, lakin Türk dilində “çünki” daha çox cümlənin ortasında işlənir.
Nəticə
“Çünki” sözü dilimizdə çox mühüm bir bağlayıcıdır və onun funksiyasını düzgün yerinə yetirməsi üçün istifadəsinə diqqət yetirilməlidir. Cümlədə düzgün işləndikdə sözlə bağlı səbəb-nəticə əlaqəsi aydın şəkildə qurulur. Vergüldən istifadə cümlənin aydınlığını artırmaq üçün seçilə bilər. Həmçinin “çünki” sözünün ekvivalentləri başqa dillərdə də oxşar funksiyaları yerinə yetirərək, zənginliyini üzə çıxarır.
