2025-ci ildə dünya ekoloji tarazlığın bərpasına və təbiətin qorunmasına daha çox önəm verir. Azərbaycanın fauna aləmindəki ən incə, zərif və utancaq canlılardan biri olan cüyür (Capreolus capreolus) də bu qorunası canlılardan biridir. Cüyürlər həm bioloji müxtəlifliyin qorunmasında, həm də ekosistemlərdəki balansın saxlanmasında mühüm rol oynayırlar. Bu məqalədə cüyürün bioloji xüsusiyyətləri, Azərbaycan təbiətindəki mövqeyi, 2025-ci ildəki qorunma vəziyyəti, insanlarla münasibəti və maraqlı faktları ətraflı şəkildə təhlil olunur.
1. Cüyür nədir? Bioloji baxış
Cüyür, Artiodactyla (cüt dırnaqlılar) dəstəsinə, Cervidae (maralgiller) fəsiləsinə aid olan bir məməlidir. Onlar marallarla yaxın qohum olsalar da, daha kiçik bədən ölçüsünə və fərqli həyat tərzinə malikdirlər.
Əsas xarakterik göstəricilər:
| Xüsusiyyət | Detal |
|---|---|
| Elmi adı | Capreolus capreolus |
| Uzunluğu | 90-135 sm |
| Boyu | 60-75 sm |
| Çəkisi | 15-30 kq (erkəklər dişilərdən iridir) |
| Rəngi | Yayda qırmızımtıl-qəhvəyi, qışda boz-qəhvəyi |
| Buynuz | Yalnız erkəklərdə var; yazda tökülür, yenidən çıxır |
| Ömür müddəti | Təbiətdə 10-15 il, əsirlikdə 17 ilə qədər |
| Aktivlik | Sübh və axşam saatlarında daha fəaldırlar |
2. Yayılma arealı və yaşayış mühiti
Cüyürlər Avropanın əksər hissəsində və Asiyanın qərbində geniş yayılmışdır. Azərbaycanda isə əsasən aşağıdakı bölgələrdə rast gəlinir:
- Şəki-Zaqatala biosfer zonası
- Quba-Xaçmaz meşə zolağı
- Lənkəran-Astara yaşıllıqları
- Şahdağ və Göygöl milli parkları
- Qarabağın dağlıq əraziləri (işğaldan azad ediləndən sonra müşahidə olunmağa başlanıb)
Cüyürlər adətən qarışıq meşələrdə, çayətəyi düzənliklərdə və kolluqlarda yaşayırlar. Geniş düzən ərazilərdə, sahibsiz və insan fəaliyyətindən uzaq olan regionlarda cüyürlərin müşahidə olunması daha ehtimal olunur.
3. Qidalanması və davranış xüsusiyyətləri
Cüyürlər ot yeyən canlılardır. Əsasən:
- Yaşıl otlar
- Gənc budaqlar
- Yarpaqlar
- Meyvələr və giləmeyvələrlə qidalanırlar
Qış aylarında isə ağac qabıqları, quru yarpaqlar və qalan yaşıl bitkilərlə dolanırlar. Onların həzm sistemi təkamül baxımından çox həssasdır, bu səbəbdən insan tərəfindən verilən qida onlara ciddi zərər verə bilər.
Cüyürlər çox ehtiyatlı və utancaq təbiətə malikdirlər. Ətrafda təhlükə hiss etdikdə yüksək sürətlə sıçrayaraq qaçırlar. Səssiz hərəkət etmə bacarığı sayəsində tez-tez görünmürlər.
4. Çoxalma dövrü və həyat tsikli
Cüyürlərdə nəsilartırma dövrü may-iyul aylarına təsadüf edir. Maraqlısı odur ki, dişi cüyürlər gizli hamiləlik yaşayırlar: mayalanmadan sonra embrion inkişafı müəyyən müddət dayandırılır və yalnız qışın sonuna doğru inkişaf bərpa olunur.
- Doğuş adətən may-iyun aylarında baş verir.
- 1-3 bala doğurlar.
- Balalar ilk həftələrdə yerində oturaraq gizlənməklə sağ qalmağa çalışır.
5. Təbii düşmənləri və insan təhdidləri
| Təhlükə növü | Təsviri |
|---|---|
| Yırtıcılar | Canavar, çaqqal, bəzən ayılar və vaşaq |
| İnsan təsiri | Meşələrin qırılması, qanunsuz ovçuluq, turizm təzyiqləri |
| İqlim dəyişikliyi | Qışların yumşalması və quraqlıq, yaşayış areallarını dəyişir |
| Yol tikintiləri | Cüyürlərin miqrasiyasına mane olur və ölümlərə səbəb olur |
6. Qorunma statusu – 2025-ci il vəziyyəti
Cüyürlər Azərbaycanın Qırmızı Kitabına salınmamışdır, çünki nisbətən sabit populyasiyaya malikdirlər. Lakin bu, onların təhlükəsiz olduğu anlamına gəlmir.
2025-ci ildə görülən əsas tədbirlər:
- Milli parklar və qoruqların genişləndirilməsi
- Qanunsuz ovçuluğa qarşı sərt cəzalar (cəza: 2000 manatdan başlayır)
- Ekoloji maarifləndirmə proqramları
- Mühafizə kameraları və sensor sistemlərlə meşə müşahidəsi
7. Ekosistemdə rolu və faydası
Cüyürlər təbiətdə mühüm rola malikdir:
- Otlaqla bitki örtüyünün tarazlığını saxlayırlar
- Yırtıcı heyvanlar üçün təbii yem bazasıdır
- Toxum yayılmasında iştirak edirlər
Əgər cüyürlər olmasa, bəzi bitki növləri çoxalıb meşənin balansını poza bilərdi və ya yırtıcılar ac qalaraq kənd təsərrüfatına hücum edə bilərdi.
8. Tez-tez verilən suallar və cavablar
Cavab: Yaxın qohumdurlar, amma fərqlidirlər. Maral daha iri, buynuzları daha kompleksdir. Cüyürlər daha kiçik və zərifdir.
Cavab: Xeyr. Cüyürlər insanlara qarşı utancaqdır və hücum etmirlər. Onlar təhlükə hiss etdikdə dərhal qaçır.
Cavab: Qətiyyən olmaz. Cüyür vəhşi heyvandır və ev şəraitində yaşaya bilməz. Həm etik, həm qanuni baxımdan bu qadağandır.
Cavab: Milli parklar və xüsusi ekoturizm marşrutları ilə – Şahdağ, Göygöl və Zaqatala qoruqları bu baxımdan idealdır.
9. Maraqlı faktlar
- Cüyürlər sıçrayaraq qaçır və 2 metr yüksəkliyə, 6 metr uzunluğa qədər sıçraya bilirlər.
- Onlar “məyusluq səsi” deyilən incə fit səsləri ilə ünsiyyət qururlar.
- Qışda buynuzları tökülür, yazda yenidən çıxır və yayda bərpa olunur.
10. Əlaqə məlumatları və mənbələr
| Qurum | Əlaqə |
|---|---|
| Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi | www.eco.gov.az — Tel: (012) 538-89-23 |
| AMEA Zoologiya İnstitutu | www.zoologiya.az — Tel: (012) 539-30-29 |
| Şahdağ Milli Parkı | Tel: (023) 332-45-90 |
2025-ci ildə insan və təbiət münasibətləri yenidən düşünülməlidir. Cüyürlər kimi təbiətin incə, gözəl və həssas canlıları həm elmi, həm də mənəvi baxımdan qiymətlidir. Onları qorumaq – yalnız meşəni yox, bütün ekoloji dəyərləri qorumaq deməkdir. İndi daha çox cüyür, daha sağlam təbiət və daha məsuliyyətli cəmiyyət üçün birlikdə çalışmaq zamanıdır.
