Dadbilmə hissi insan orqanizmindəki ən vacib duyğu sistemlərindən biridir. Bu hiss, yalnız qidanın dadını hiss etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda insanın qida və qoxu duyularını bütünlüklə qiymətləndirməsinə imkan yaradır. Dadbilmə duyusunun itməsi (agevziya), azalması (hipogevziya) və ya şüurdan kənara çıxması (disgevziya) insanlarda bir çox fizioloji və psixoloji problemlərə səbəb olur. Xüsusilə COVID-19 pandemiyasından sonra dadbilmə pozuntuları daha görünən hal alıb.
Dadbilmə hissi nədir?
Dadbilmə hissi dilin üzərində yer alışan reseptorlar vasitəsilə duzlu, şirin, türü, acı və umami (zəngin ləzzət) kimi əsas dad hisslərini ayırmaq imkanı yaradan duyudur. Bu hiss eyni zamanda burundaki iy reseptorlarının yardımı ilə tamamlanır. Qidalanma prosesində həm dad, həm qoxu birlikdə beyində kompleks olaraq qiymətləndirilir. İnsan dad duyusunu itirdikdə qidalar dadlılığını itirir, iştah azalır və qidalanma problemi yaranır.
Dadbilmənin pozulma formaları
- Agevziya – dad hissinin tamamilə itməsi
- Hipogevziya – dad hissinin qismən azalması
- Disgevziya – dadların düzgün olmayan şəkildə hiss olunması (məsələn, şirin dadı acı kimi hiss edilə bilir)
- Fantogevziya – reallıqda olmayan dadları hiss etmək
Bu hallardan istəniləri insanın əhvalına, qidalanmasına və sosial davranışına birbaşa təsir edir.
Dadbilmə itkisinə səbəb olan faktorlar
- Virus infeksiyaları: COVID-19, qrip, adenovirus, herpes kimi infeksiyalar dadbilmə reseptorlarını zədələyir.
- Burun tıxanıqlığı: Qoxu hissinin azalması dad duyusunu da məhdudlaşdırır.
- Dilin yanması, yaralanması: Fiziki zədələnmə dad sinirlərini poza bilir.
- Vitamin çatışmazlığı: Xüsusilə B12, sink və D vitamini azlığı sinir funksiyasını azaldır.
- Kimyəvi zədələnmə: Dərmanlar, siqaret, spirtdən istifadə dad sinirlərinə zərər verir.
- Psixoloji faktorlar: Depressiya, stress və nevroloji pozuntular da dad hissini məhdudlaşdıra bilir.
Diaqnostika metodları
Dadbilmə pozuntusunun qiymətləndirilməsi üçün bir neçə test və müayinə tətbiq olunur:
- Qustator test: Dilin fərqli bölgələrinə duzlu, şirin, acı, türü həllər dəyməklə dad hissi yoxlanılır.
- Elektrogustometriya: Sinir reaksiyasını ölçməklə hissliliyin dərəcəsi müəyyən edilir.
- Qoxu testləri: Parallel olaraq qoxu duyusunun qiymətləndirilməsi aparılır.
- Qan analizləri: Vitamin əskikliyi, metabolik pozuntular araşdırılır.
- Nevroloji müayinə: Mümkün sinir sistemi pozuntuları istisna edilir.
Dadbilmənin bərpası yolları
Dadbilmə hissinin bərpası səbəbin aradan qaldırılması və sinir yollarının aktivləşdirilməsi yolu ilə mümkün olur.
Təbii stimullaşdırma yolları
- Limon, sirkə, mixək: Güclü qoxuya malik qidalar dad və qoxu sinirlərini stimullaşdıra bilir.
- Zəfəran, darçın, nanə: Təbii dad təsiri yaradan ədviyyatlar sinir sisteminə şüraktiv impulslar göndərir.
- Qidalanma: Sink, B12, D vitamini baxımından zəngin rasion sinir bərpasını təmin edir.
Tibbi müalicə metodları
- Vitamin əlavələri: B12, D vitamini və sink preparatları şəklində verilir.
- Neyrostimulyasiya: Elektroterapiya metodu ilə sinir uclarının yenidən aktivləşdirilməsi təmin edilir.
- Dərman terapiyası: Sinir üzərinə təsir göstərən preparatlar (məsələn, memantin, B kompleks vitaminlər) təyin edilir.
- Psixoterapiya: Stress və emosional gərginliyin azaldılması həm dad həm qoxu bərpasına yardımçı olur.
Dad duyusunun bərpasında qoxu terapisi
Qoxu duyusunun aktivləşdirməsi dad hissinin bərpasına bilavasitə yardım edir. Bunun üçün:
- Efir yağları (limon, mixək, evkalipt, lavanda) istifadə edilir.
- Gündə 2 dəfə 10-15 dəqiqə qoxulanır.
- Təlim minimum 3 ay davam etməlidir.
Bu metod sinir sistemini yenidən öyrənməyə məcbur edir və beyində yeni neyron əlaqələr yaratmaqla bərpa prosesini aktivləşdirir.
Uşaqlarda dadbilmə pozuntuları
Uşaqlarda bu simptom daha az rast gəlinsə də, virus infeksiyaları fonunda mümkün ola bilir. Onlarda iştahsızlıq, qidaya qarşı maraqsızlıq və dadlara həssaslığın azalması ilk siqnallardandır. Pediatr, nevroloq və dietoloqla birgə yanaşma təklif olunur.
Bərpa prosesinə təsir edən faktorlar
- Yaş (yaşlarda bərpa daha yavaş gedir)
- Zədələnmənin səbəbi və dərəcəsi
- Orqanizmin reabilitasiya potensialı
- Qidalanma və yaşam tərzi
- Səbirli və davamlı yanaşma
Qarşısını alma yolları
- Virus infeksiyalarından qorunmaq
- Burun tıxanıqlığını vaxtında müalicə etdirmək
- Zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq (siqaret, spirt)
- Vitamin balansını qorumaq
- Stress və depressiyadan uzaq qalmaq
Nə zaman həkiminə müraciət etmək lazımdır?
- Dad hissi 2 həftədən çox davam etmirsə
- Qida qəbuluna maraq itib, iştahsızlıq yaranıbsa
- Digər nevroloji simptomlar varsa (halsızlıq, başgicəllənmə)
- Uşaq və ya yaşlıda ümumi qavrama pozuntusu varsa
Dadbilmə duyusunun itkisi insanların iştahı, əhval-ruhiyyəsi və yaşam keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. Böyük ehtimalla bərpa mümkün olsa da, bu proses vaxt və səbir tələb edir. Səbəbin vaxtında müəyyən olunması, qoxu və dad stimulyasiyasının davamlı aparılması və səhiyyə yardımı ilə insanlar bu duyunu təkrar qazanana bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
Dadbilmə hissi əsasən virus infeksiyaları (xüsusilə COVID-19), dil zədələnməsi, vitamin çatışmazlığı (xüsusilə B12 və sink), burun tıxanıqlığı, kimyəvi zədələnmələr və bəzi dərmanların yan təsiri nəticəsində itə bilər.
Əgər sinir zədələnməsi daimi deyilsə, dadbilmə qabiliyyəti adətən bərpa olunur. Bunun üçün səbəbə uyğun müalicə və stimullaşdırıcı metodlar tətbiq edilməlidir.
Bu müddət insandan insana dəyişir. Əksər hallarda 4–12 həftə ərzində bərpa mümkündür. Lakin bəzən 6 aya qədər vaxt tələb oluna bilər.
Qismən mümkündür. Dadbilmə əsasən dil reseptorları ilə olsa da, tam dad alma hissi üçün qoxu hissi də vacibdir. Qoxu itkisi olduqda dadlar zəifləyir və ya fərqli hiss edilir.
Əgər dad hissi 10–14 gündən artıq davam etmirsə və ya müşayiət olunan simptomlar varsa (iştahsızlıq, halsızlıq, sinir pozuntusu), həkimə müraciət olunmalıdır.
B12, sink və D vitamini ilə zəngin qidalar tövsiyə olunur. Bunlara yumurta, qaraciyər, balıq, dəniz məhsulları, ispanaq və fındıq daxildir.
Qoxu terapiyası beyindəki sinir yollarını aktivləşdirərək həm iybilmə, həm də dadbilmə hissinin bərpasına kömək edir. Bu metod sinirləri təkrar stimullaşdıraraq neyroplastiklik yaradır.
Xeyr. Müalicənin uğuru şəxsin yaşından, səbəbin növündən və orqanizmin reaksiya gücündən asılıdır. Bəzilərində qısa müddətdə nəticə əldə olunur, digərlərində isə daha uzun zaman tələb oluna bilər.
Bəli. Stress, depressiya və emosional gərginlik dad və iy hissini zəiflədə və ya tamamilə poza bilər. Bu hallarda psixoterapevtik dəstək tövsiyə olunur.
Limon, mixək, zəncəfil, darçın və alma sirkəsi kimi təbii məhsullar sinir sistemini stimullaşdırır. Bu vasitələr gündəlik olaraq dad və qoxu məşqlərində istifadə edilə bilər.
