Azərbaycan dili heyvançılıq və atçılıq ənənələrinin təsiri altında geniş leksik qat formalaşdırıb, “dayça” sözü də həmin zəngin qatın seçilən nümunələrindəndir. Uzaq tarixdən indiyədək çöl genişliyinə, yaylaq sıldırımına uyğunlaşmış at cinsləri üçün istifadə edilən termin tayın böyümə mərhələlərini dəqiq adlandırmaq məqsədi daşıyır. Kənd təsərrüfatı lüğətlərində dayça doğulduqdan təqribən altı ay sonra ayaqları möhkəmlənmiş, ancaq hələ qoşqu və ya minik üçün alışdırılmamış gənc at balasını bildirir. Bəzi bölgələrdə sözün semantik çaları bir yaşını tamamlamamış dişi tay mənasını önə çəkir, çünki erkək taylar fərqli qida rasionu və məşq rejiminə daha sürətli keçir. Azərbaycan floranın rənginə, iqlim dəyişikliyinin tonuna bənzər şəkildə at balasının ləçəklənmə mərhələsini də yığıcam bir kəlmə ilə ifadə edir: dayça – yəni böyüməyə hazır, lakin yetkinlik dövrünün astanasında dayanmış canlılıq rəmzi. Xalq bayatılarında “dayça çapan igid” obrazı təzə qüvvənin, adət-ənənə bərqərinin və gələcəyə aparan impulsun simvoludur. Bu söz təkcə zooloji termin deyil, həm də ailə təsərrüfatının dinamikasına, ovsunkarlıqla bəhs edilən at yarışı mədəniyyətinə, hətta realist nəsr nümunələrində gənclik metaforasına çevrilib. Bura daxildir yaylaqda dayça tərbiyəsinin incə qaydaları, təkəldüzlər arasında satışı həyata keçirən bazar leksikonu, folklor variantlarında dayça kəlməsinin sevgiliyə məcazi müraciət forması. Termin həm etnoqrafik, həm də dialektoloji baxımdan müxtəlif səslənişlərə – dayçı, tayca, dayas – malikdir; bu variantlar bölgələr üzrə fonetik fərqləri, eyni zamanda irqi məxsusiyyətləri əks etdirir. Bir sözlə, dayça sadə söz olsa da, özündə zoobioqrafiya, iqtisadiyyat və mədəniyyət qatlarının kəsişdiyi söz xəzinəsidir.
Etimoloji köklər və dialekt fərqləri
Dayça sözünün fonetik quruluşu qədim türk dillərindəki tay (gənc at) kökündən törəyib, sonrakı -ça şəkilçisi isə kiçiltmə və mərhələ bildirən leksik elementdir. Orxon-Yenisey kitabələrində tay sözü döyüşə hazırlanan gənc atla əlaqələndirilir və oğuz mühitinə keçdikdən sonra dişi tay mənasına spesifikləşir. Qarabağ dialektində dayça bəzən dayaş kimi tələffüz edilir və ana atdan erkən ayrılmış balaya aid edilir.
Şəki-Zaqatala bölgəsində dayça sözü həm də “hələ mindirilməmiş, amma yəhər alışdırılma mərhələsinə yaxın at balası” məna çalarını daşıyır. Qərb rayonlarında dayçı forması ilə rast gəlinən variant isə erkək taylara nisbət edir, halbuki standart ədəbi dildə dayça daha çox dişi tay üçün işlənir. Bu dialektik sərbəstlik sözün semantikasını zənginləşdirir və heyvandarlıq sənətinin regional xüsusiyyətlərini dilə daşıyır.
Bioloji mərhələ: taydan dayçaya keçid
Tay doğulduğu andan üç-dörd ay boyunca ana südü ilə qidalanır və bu zaman qüvvət dövrü adlanan intensiv böyümə mərhələsini yaşayır. Beşinci aydan etibarən rasiona taxıl, yonca unu və mineral əlavələr daxil edilir ki, sümük-kəllə proporsiyaları sağlam formada inkişaf etsin. Yeddi aylıqda tay artıq sürüdən kənar qısa yürüşlərə çıxarılır.
Bu keçid nöqtəsində heyvandar at balasını dayça adlandırmağa başlayır. Dayça dövründə yəhər dərisi, yüngül yüyən və yumşaq cilov ilə tanışlıq mərhələləri həyata keçirilir. Eyni zamanda oynaqların möhkəmlənməsi üçün sürü ilə sərbəst qaçış müddəti artırılır; beləliklə gələcək yarış və ya iş atı üçün lazım olan dözümlülük bazası formalaşır.
Yemləmə və metabolik tələb
Dayça orqanizmi zülal və kalsium baxımından yüksək məzmunlu yem tələb edir. Yonca-kob maddə nisbəti 60/40 saxlanılır, çünki artan bədən kütləsi üçün sellülozanı parçalaya biləcək bağırsaq mikroflorası hələ tam oturuşmayıb. Rasiona qırılmış arpa, çuğundur küspəsi və bal ilə zənginləşdirilmiş qarğıdalı qarışıqları əlavə edilir.
Gündəlik su istehlakı 18–22 litr intervalında dəyişir; mineral balans üçün isə qaya duzu blokları dayça durduğu padokda asılır. Beynəlxalq bədən indeksi göstəricilərinə görə, 9 aylıq dayçanın döş çevrəsi uzunluğa nisbətdə 0,98–1,02 əmsalında olmalıdır. Bu balans qeyri-proporsional ayaq uzanmasının qarşısını alır, tendon zədəsini minimuma endirir.
Tərbiyə və davranış formalaşdırılması
Dayçanın psixoloji formalaşması təmkinli və ardıcıl insan əlaqəsi tələb edir; ilk mərhələdə həftədə iki-üç dəfə əl ilə yumşaq bədən yoxlaması aparılır. Bu toxunuş kontaktı heyvanda insan qoxusuna qarşı təbii inam yaradır, sonrakı mərhələ üçün cilov taxılmasını asanlaşdırır. Təcrübəli at müəllimi dayçanın qulaq, quyruq, dırnaq toxunmalarına tolerantlığını sınaqdan keçirir.
On ikinci aydan etibarən ipək ləqəbli incə kəmən ilə qısa yönləndirmə məşqləri keçirilir: at balası dairəvi manaja daxil edilir, sus və hop kimi standart əmr siqnallarına öyrədilir. Ertəsi il gərgin işə cəlb olunacaq dayçalar üçün erkən yaşda səbr, yönəltmə, dayanma komandalarının oturuşdurulması gələcək sürücülük təhlükəsizliyinin əsasını təşkil edir.
Azərbaycan atçılığında dayçanın iqtisadi rolu
Qarabağ və Dilbaz cinslərinin seleksiyasında dayça seçimi gələcək damazlıq keyfiyyətlərini müəyyən edir. Kənd təsərrüfatı naziriliyinin 2024-cü il hesabatına görə, düzgün yemlənmiş və sağlamlıq pasportunu tamamlamış dişi dayçanın bazar qiyməti erkək analoqundan 18 faiz yüksəkdir.
Dişi dayça damazlıq təsərrüfatında nəsil artırma bankı kimi qiymətləndirilir, çünki Qarabağ atında qan xətti dövriyyəsi azdır. Erkək dayçalar isə sonrakı il yarışa hazırlıq mərhələsinə göndərilir; bu seqmentdə yaxşı sprint göstəricisi göstərən dayça iki il ərzində sahibinə qoyuluş xərcinin 2,5 mislinə qədər gəlir gətirə bilir.
Folklor və bədii təsvirlərdə dayça obrazı
“Dayça kimi tullanmaq” deyimi xalq danışığında uşaqların ehtiraslı, enerjili davranışını ifadə edir və leksik metafora kimi canlıdır. Aşıq poeziyasında dayçanın sürətli böyümə dinamizmi gözəllik və cəldlik rəmzi kimi çıxış edir. Qədim toy mərasimlərində bəylə gəlinin qarşısında dayça dövr etdirmək bərəkət simvolu sayılıb.
Mətnşünaslıq araşdırmaları göstərir ki, Qurbani və Sarı Aşığın qoşmalarında “dayça qamətli yar” ifadəsi nazik bel, uzun boyun harmoniyasını təsvir edir. Khalil Rza Ulutürk isə “O qızlar dayça, sözlərim mülkdə naləsi” misrasında gəncliyin hüznlə yandırıcı istəklə qovuşduğu emosionallığı dayça metaforası ilə möhkəmləndirir.
Dayçanın sağlamlıq monitorinqi və peşəkarlara tövsiyə
Vaksinasiya təqvimi altı aylığında tetanus, qrip və rinopnevmoniya peyvəndlərinin aparılmasını şərt qoyur. Nəfəs yolları hələ yetkin atla müqayisədə dar olduğu üçün allerqik toz yükü azaldılmalı, padok gecə rütubətindən qorunmalıdır. Dırnaq baxımı 6-8 həftədə bir ferrdaş tərəfindən kəsim aparılmaqla, balta sümüyünün düzgün bucağını saxlayır.
Parazit nəzarəti üçün feses analizi rüblük aparılır; ivermektin əsaslı preparat dozalanarkən yaş-kilo cədvəli nəzərə alınır. Ultrasəs ilə qarın boşluğu müayinəsi irsi qıcolma syndromunun erkən diaqnozunda faydalıdır. Bütün göstəricilər dayça pasportunda qeyd olunur və damazlıq reyestrinə ötürülür.
Dilçilikdə dayça sözü ilə bağlı sabit birləşmələr
| Sabit birləşmə | Çıxış sahəsi | Mənası | |
|---|---|---|---|
| 1 | Dayça qamətli | Bədii ədəbiyyat | İncə bel, uzun ayaq |
| 2 | Dayça kimi oynamaq | Xalq deyimi | Hədsiz şən hərəkət |
| 3 | Dayça süzək | Baytarlıq | Erkən dönəm otlaq gəzintisi |
| 4 | Dayça ilxısı | Təsərrüfat | Yeddi-on başlıq gənc at qrupu |
Dayça kəlməsi doğma dilimizin həm zooloji, həm də mədəni söz xəzinəsini zənginləşdirən canlı simvollardandır. Bir tərəfdən, taydan cavan at mərhələsinə keçidin bioloji-səlis identifikatoru kimi damazlıq elmi üçün dəqiq terminoloji dəyər daşıyır. Digər tərəfdən, folklor poetikasında gəncliyin enerjisini, estetik qamətli gözəlliyi və təzə ümidləri təcəssüm etdirərək obrazlı fikirləri rəngləndirir. Bioloji baxımdan dayça dövrü düzgün qidalanma, ferment sinxronu və davranış təlimi vacibliyi ilə seçilir; bu kəsimdə atın gələcək yarış performansı, qoşqu dözümlülüyü və damazlıq keyfiyyəti müəyyən olunur. Kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatında dişi dayçanın qiymətləndirilmə əmsalı nəsil artırma potencialına görə yüksəlir, erkək dayçalar isə erkən məşq modelləri ilə idman sektoruna təkan verir. Ergonomik baxımdan insan-dayça əlaqəsi təmkinli kontakt, ritmik məşq və psixoloji uyğunlaşma tələb edir ki, bu da bir növ insanın təbiətlə dialoqunun praktik formasıdır. Dilçilik sferasındakı sabit birləşmələr dayça sözünü gündəlik danışıqdan klassik poeziyaya qədər müxtəlif üslublarda canlı saxlayır və terminə əlavə emosional yük qazandırır. Peşəkar baytarlıq nəzarəti, vaksinasiya və dırnaq baxımı kimi praktik bloklar dayça mühafizəsinin müasir standartlarını müəyyənləşdirir. Beləcə, dayça həm söz, həm canlı, həm də mədəni arxetip kimi Azərbaycan cəmiyyətinin özünəməxsus ənənələrini yaşadan, gələcəyə daşıyan sadiq simvol olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Doğulduqdan sonra təxminən beşinci-altıncı ayda tay artıq ana südündən tədricən ayrılır və yem rasionu dəyişir. Bu mərhələdə əzələ kütləsi formalaşmağa başlayır, bədən proporsiyası yetkin at quruluşuna yaxınlaşır. Xalq təsnifatında həmin dövrdən etibarən at balası dayça adlanır. Yəni taydan dayçaya keçid biologiyanın, yoxsa təqvim yaşının deyil, inkişaf mərhələsinin göstəricisidir.
Ədəbi dildə dayça sözü cinsdən asılı olmayaraq gənc at balasına aiddir. Lakin kənd təsərrüfatı praktikində bəzən dişi balaya dayça, erkək balaya isə tay və ya dayçı demək adəti var. Nizamnamə sənədlərində cins ayrıca qeyd olunduğuna görə, qarışıqlıq yaranmır. Cins fərqi yem rasionu və tərbiyə proqramında özünü büruzə verir.
Baytarlıq təqviminə görə altı aylığında tetanus, rinopnevmoniya və qrip əleyhinə kompleks vaksin vurulur. Doqquz aylıqda booster doza, on iki aylıqda qarın yatalağı vacibdir. İki yaşa qədər hər altı aydan bir qrip revaksinasiyası tövsiyə olunur. Peyvənd kartı atın pasportuna daxil edilir və təsərrüfat reyestrinə ötürülür.
Rapid böyümə dövründə zülal və kalsium balansı həlledicidir. Rasionun 60 faizi yonca, 25 faizi taxıl qarışığı, 15 faizi mineral və vitamin əlavələri olmalıdır. Sürətli sütun sümüyü inkişafı üçün D vitamini sintezini gücləndirən günəşli padok vacibdir. Meyvə-pərdəli qida maddələri qalxaq vəzinin hormon səviyyəsini tənzimləyir.
Davranış təməli üçün ilk günlərdən insan kontaktı vacibdir, lakin aktiv tərbiyə altı aylığa yaxın başlanır. Başqa sözlə, diş və sümük formalaşması müəyyən həddi keçəndən sonra yumşaq cilov və yüngül yüyən tətbiq olunur. Ertəsi mərhələdə dairəvi manajda yönləndirmə məşqi aparılır. Erken dövrdə təzyiqsiz, oyun xarakterli məşq psixoloji travma riskini aradan qaldırır.
Tez-tez rast gəlinən problemlərdən biri parazitar helmintozlardır, çünki immun sistemi hələ tam formalaşmayıb. İkinci risk qrupuna tənəffüs yollarının infeksiyaları daxildir, xüsusən də rütubətli tövlə şəraitində. Qidalanmada kob maddə çatışmazlığı bağırsaq tıxanmasına səbəb ola bilər. Baldır tendonlarının gərginliyi səhv dırnaq bucağı ucbatından yaranan ortopedik fəsaddır.
Dişi dayça damazlıq nəsil artımı üçün gələcək bala potensialına malikdir. Qarabağ atı kimi genetik diversifikasiyası məhdud cinslərdə dişi işçi qüvvə xüsusilə qiymətlidir. İqtisadi baxımdan bir dişi dayçanın illik saxlanma xərci sonradan alınacaq balaların kommersiya dəyəri ilə müqayisədə aşağıdır. Seleksiya proqramları dişi dayçanı zootexnik nəzarət altında xüsusi rasionla saxlayır.
Folklorda dayça gənclik, çeviklik və təzə güc simboludur. Təkcə qəhrəmanlığı deyil, həm də incə gözəlliyi təsvir etmək üçün “dayça qamətli” ifadəsindən istifadə olunur. Aşıq ədəbiyyatında sevdiyinə müraciətdə dayça sözünün poetik təsiri ifrat dərəcədə romantik çalar yaradır. Müasir nəsrdə isə gənc nəslin enerjisini vurğulamaq üçün metafora kimi seçilir.
Cins, sağlamlıq pasportu, valideynlərin yarış nəticələri və dişi/erkək fərqi qiymətə təsir edir. Qida rasionu düzgün tərtib edilmiş, vaksin təqvimi tamamlanmış dayçalar daha bahalıdır. Qarabağ cinsində ağaçəngi genetik markerli dişi dayça bazarda nadir tapıldığı üçün əlavə dəyər qazanır. Erkək dayçalar isə sprint göstəricilərinə görə yarış bazarında qiymətlənir.
Əsas çətinlik balanslı yem bazasının mövsümi davamlı təminatıdır. Yay otlaq keyfiyyətinin qış dövründə saxlanması üçün silos və yonca balyası ehtiyatı öncədən hazırlanmalıdır. İkinci problem baytar xidmətinin regionlar üzrə bərabər əlçatan olmamasıdır. Üçüncü risk faktor rütubətli tövlələrdə respirator infeksiyaların sürətli yayılmasıdır, buna görə ventilyasiya və dezinfeksiya intizamı şərtdir.
