“Dədə Qorqud” dastanı, Azərbaycan və türk xalqlarının qədim mədəniyyətinin, tarixinin və ənənələrinin əvəzolunmaz bir hissəsidir. Bu epik dastan, əsrlər boyu xalq arasında böyük hörmət və ehtiramla qorunmuş, nəsildən-nəsilə ötürülmüşdür. 2024-cü ildə də “Dədə Qorqud”, Azərbaycanın mədəni irsinin canlı bir nümunəsi olaraq öz əhəmiyyətini qoruyur. Bu məqalədə, “Dədə Qorqud” dastanının mahiyyəti, tarixi və onun Azərbaycan mədəniyyətindəki rolu haqqında danışacağıq.
1. “Dədə Qorqud” Dastanının Mənşəyi və Tarixi
“Dədə Qorqud” dastanı, türkdilli xalqlar arasında geniş yayılmış bir epik əsərdir. Bu dastan, əsasən oğuz tayfalarının həyatından bəhs edir və onların qəhrəmanlıq mübarizələrini, adət-ənənələrini, sosial münasibətlərini təsvir edir. Dastan, çox güman ki, VII-XI əsrlər arasında meydana gəlmişdir və zamanla şifahi xalq ədəbiyyatı yolu ilə geniş yayılmışdır. Yalnız XVI əsrdə dastan yazıya alınmış və bizə qədər gəlib çatmışdır.
“Dədə Qorqud”un adı dastanın əsas simalarından biri olan Dədə Qorqudun adından götürülmüşdür. Dədə Qorqud, bilikli, müdrik bir ozan olaraq təqdim olunur və dastanda əsasən nəsihət verən, xalqa yol göstərən bir şəxs kimi çıxış edir. O, dastanda hər bir qəhrəmanın məsləhətçisi və onların başına gələn hadisələrin şahidi kimi təsvir edilir.
2. Dastanın Mövzusu və Əsas Qəhrəmanları
“Dədə Qorqud” dastanı, oğuz tayfalarının gündəlik həyatını, onların qəhrəmanlıq mübarizələrini, sevgisini və ailə münasibətlərini əks etdirir. Dastan, əsasən 12 boydan (hekayədən) ibarətdir və hər bir boyda fərqli qəhrəmanların şücaətləri təsvir olunur. Bu qəhrəmanlar arasında Qazan xan, Bamsı Beyrək, Basat və Uruz kimi simalar xüsusi yer tutur.
Dastanda təsvir olunan hadisələr, tarixi və mifik elementlərin qarışığıdır. Burada həm real tarixi hadisələr, həm də fantastik elementlər yer alır. Bu da dastanın həm tarixi mənbə, həm də bədii əsər kimi əhəmiyyətini artırır. Dastanın qəhrəmanları, cəsarətləri, sədaqətləri və yüksək əxlaqi dəyərləri ilə seçilir. Onlar, həm də xalqın birliyini və gücünü təmsil edirlər.
3. Dədə Qorqud Dastanının Azərbaycan Mədəniyyətində Rolu
“Dədə Qorqud” dastanı, Azərbaycan mədəniyyətində və xalq ədəbiyyatında xüsusi yer tutur. Dastan, xalqın tarixi yaddaşının, milli kimliyinin və mədəni irsinin bir simvoludur. Bu əsər, Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq ənənələrini, ailə dəyərlərini və vətənpərvərlik ruhunu yaşadan bir mənbədir.
“Dədə Qorqud” dastanı, Azərbaycanın təkcə ədəbiyyatında deyil, həm də musiqisində, rəssamlıqda, teatrda və digər sənət sahələrində də geniş iz qoymuşdur. Bu əsərin mövzuları və qəhrəmanları, müxtəlif bədii əsərlərin yaranmasına ilham vermişdir. Dastanın motivləri, Azərbaycan musiqisində də öz əksini tapmış, müxtəlif musiqi əsərlərinə ilham vermişdir. Həmçinin, bu əsərin əsasında çoxsaylı teatr tamaşaları və filmlər çəkilmişdir.
2024-cü ildə də “Dədə Qorqud” dastanı, Azərbaycan mədəniyyətində əhəmiyyətli rol oynamağa davam edir. Dastanın tədrisi, məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində mədəni irsin qorunması və gənc nəsillərə çatdırılması məqsədilə həyata keçirilir. Həmçinin, bu dastan, Azərbaycanın milli kimliyini və mədəni irsini dünyaya tanıtmaq üçün vacib bir vasitədir.
4. Beynəlxalq Əhəmiyyəti və UNESCO-nun Qorunma Altına Alınması
“Dədə Qorqud” dastanı, yalnız Azərbaycan üçün deyil, həm də beynəlxalq səviyyədə əhəmiyyətli bir mədəni irs nümunəsidir. 2000-ci ildə UNESCO tərəfindən “Dədə Qorqud” dastanı “Bəşəriyyətin Şifahi və Qeyri-Maddi Mədəni İrsinin Şah Əsərləri” siyahısına daxil edilmişdir. Bu, dastanın beynəlxalq səviyyədə tanınmasına və qorunmasına böyük töhfə vermişdir.
Bu status, dastanın tədqiqi və təbliği üçün yeni imkanlar açmış, beynəlxalq elmi dairələrdə “Dədə Qorqud” dastanının öyrənilməsinə marağı artırmışdır. Dastanın müxtəlif dillərə tərcümə edilməsi və beynəlxalq festivallarda təqdim edilməsi, onun qlobal miqyasda tanınmasına və yayılmasına kömək etmişdir.
“Dədə Qorqud” dastanı, Azərbaycan xalqının tarixi və mədəni irsinin ən qiymətli nümunələrindən biridir. Bu dastan, yalnız keçmişin yadigarı olaraq deyil, həm də bu günün və gələcəyin mədəniyyətində mühüm rol oynayan bir əsərdir. 2024-cü ildə də “Dədə Qorqud”, Azərbaycan mədəniyyətinin simvolu olaraq yaşayır və yeni nəsillərə bu xalqın zəngin irsini öyrətməkdə davam edir. Dastanın beynəlxalq səviyyədə tanınması və qorunması isə onun dünya mədəniyyətinə verdiyi töhfələri daha da artırır.
