Defis işarəsi müasir yazı və nitq mədəniyyətinin ən incə və əhəmiyyətli detallarından biridir. Dilin təkamülü, üslubun və leksikanın zənginləşməsi prosesində defisin funksiyası və istifadəsi həmişə maraq doğurub, bəzən isə ciddi elmi diskussiyaların mövzusu olub. İstər gündəlik yazışmalarda, istər elmi, publisistik və ya bədii mətnlərdə, istərsə də rəsmi sənədlərdə defis işarəsinin düzgün işlənməsi dilin aydınlığını, sintaktik ardıcıllığı və məna dəqiqliyini təmin edir. Azərbaycan dili də daxil olmaqla, bir çox dünya dillərində defisin xüsusi qrammatik və leksik qaydaları formalaşıb. Defisin yalnız bir işarə yox, həm də dil mədəniyyətinin, üslubun və məntiqi quruluşun ayrılmaz hissəsi olması, onu hər bir savadlı insan üçün öyrənilməsi vacib olan elementə çevirir.
Defisin rolu dilin fonetik, leksik və qrafik sistemlərində birləşdirici funksiyanın, məna və vurğu dəqiqliyinin, aydınlıq və ahəngin təminatçısı olmaqdan ibarətdir. Bu işarə vasitəsilə sözlər arasında məna əlaqələri, yeni leksik vahidlərin yaradılması, mürəkkəb adların və terminlərin formalaşması mümkündür. Defisin istifadəsi həm yazı dili, həm nitq, həm də elektron və texnoloji kommunikasiya vasitələrində daim aktuallığını saxlayır. Azərbaycan cəmiyyətində də bu mövzu həm gündəlik həyat, həm də təhsil, jurnalistika və hüquq sahələrində mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Defisin anlayışı və tarixi kökləri
Defis (–) yazı işarəsi olaraq iki və ya daha artıq söz və ya söz hissəsinin bir-birinə birləşdirilməsi, bəzən isə məna və ahəng baxımından ayrılması üçün istifadə olunan qrafik elementdir. Defis sözünün etimologiyası yunan dilindəki “hypo” (altında) və “henai” (bir etmək) köklərinə gedib çıxır, lakin Avropada və rus dilində “defis” adı ilə tanınıb və bütün qrafik dillərdə işlədilir. Latın əlifbası və qrafikası ilə yazan dillərdə defisin ən qədim nümunələri orta əsrlərdən başlayır. Qədim dövrdə sətirsonu köçürmələr və sözlərin fonetik birləşməsi üçün istifadə edilsə də, müasir dilçilikdə əsas vəzifəsi mürəkkəb sözlərin, bəzi adların və xüsusi terminlərin birləşdirilməsi ilə bağlıdır.
Azərbaycan dilində defisin tətbiqi və rolu keçmiş əsrlərdən bəri dəyişib. Latın qrafikalı dövr, ərəb əlifbasından keçid, sovet və müstəqil Azərbaycan dövründə də defisin istifadəsi qaydalarında yeniliklər olub. Defis, xüsusilə müasir dövrdə, terminologiya, toponimika, şəxs adları və texnoloji kommunikasiya vasitələrində əvəzolunmaz yazı elementi kimi qalır.
Defisin əsas funksiyaları və istifadə sahələri
Defisin funksiyaları olduqca genişdir və bu işarənin hər bir funksiyası konkret qaydalarla tənzimlənir. Əsas istiqamətlər aşağıdakılardır:
- Mürəkkəb sözlərin yazılışı: İki və daha çox kök və ya söz birləşəndə, ortada defis qoyularaq yeni leksik vahid yaradılır. Məsələn: ana-ata, şərq-qərb, elmi-texniki, qırmızı-sarı.
- Birləşmiş vətəndaşlıq, etnonim və coğrafi adlar: Bəzi ölkə, şəhər, yer adları defis ilə yazılır: Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Azərbaycan-Türkiyə, Qarabağ-Latın.
- İkili soyadlar və şəxs adları: Ailə və ya fərdi adlarda, iki soyad və ya ad birləşdiriləndə defis işlənir: Məmmədov-Əliyev, Leyla-Rəna.
- Rəqəmlər və sıra nömrələri: Bəzi hallarda, sıra və aralıq bildirən rəqəmlər defis ilə birləşdirilir: 5-10 gün, 2000-2025-ci illər.
- Sözün sətirdən-sətirə köçürülməsi: Sətir sonunda sözün bir hissəsi yazılır və defis qoyularaq növbəti sətirdə davam etdirilir.
- Yazı və nitqdə vurğu və ahəngin ayrılması: Bəzən vurğu, sintaktik və leksik məqamlar üçün istifadə olunur: fransız-alman müharibəsi.
Defisin əsas istifadəsi cədvəldə
| İstifadə sahəsi | Nümunə | Qısa izah |
|---|---|---|
| Mürəkkəb sözlər | ana-ata, elmi-texniki | Yeni leksik vahid |
| Toponimlər və adlar | Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Leyla-Rəna | Birləşmiş ad və toponim |
| Rəqəmlər və sıra nömrələri | 2000-2020-ci illər | Zaman aralığı |
| Sətirdən-sətirə köçürmə | ki-çi-klik | Yazıda məcburi köçürmə |
| Sintaktik vurğu | şərq-qərb, oğlan-qız | Qarşılaşdırma və vurğu |
Defisin yazılış qaydaları və əsas nümunələr
Defisin düzgün işlədilməsi Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və qrammatika qaydalarında dəqiq müəyyən olunub. Əsas qaydalardan bəziləri:
- Mürəkkəb sözlər: İki kök və ya sinonim, antonim, yaxud məna baxımından əlaqəli söz birləşəndə: əməkdaşlıq və qarşılıqlılıq: müəllim-şagird münasibəti, dövlət-xalq birliyi.
- İki ayrı ölkə və ya coğrafi məkan: Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri, Qazaxıstan-Özbəkistan sərhədi.
- Birləşmiş şəxsi ad və soyadlar: Leyla-Nigar, Hüseyn-Mirzə.
- Rəqəmlə yazılan sıra nömrələri və zaman ifadələri: 2020-2021-ci dərs ili, 10-15 dəqiqə.
- Sözün sətirdən köçürülməsi: Sözün kök və şəkilçi arasında defis qoyularaq növbəti sətirdə davam etdirilməsi.
Yazılı nitqdə, xüsusən rəsmi və elmi mətnlərdə, defis mütləq şəkildə normativ qaydalara uyğun işlədilməlidir. Defisin həddindən artıq və ya lazımsız yerdə işlədilməsi məna çaşqınlığına, dil üslubunun pozulmasına və sintaktik uyğunsuzluğa səbəb ola bilər.
Defisin və tire işarəsinin fərqləri
Çox vaxt defis ilə tire qarışdırılır, halbuki bunlar həm qrafik, həm də funksional baxımdan fərqlənir. Defis (-) qısa və yığcam işarədir, əsasən söz birləşdirir və sintaktik əlaqə yaradır. Tire (–) isə nisbətən uzun olur və nitqdə fasilə, izahat, müstəqil cümlə və fikirlərin ayrılması, vurğunun artırılması üçün istifadə olunur.
| İşıarə | Qrafik forması | İstifadə sahəsi |
|---|---|---|
| Defis | – | Söz və kök birləşməsi, nömrələr |
| Tire | — | Söz, cümlə və fikirlərin ayrılması |
Texnoloji və çap proqramlarında bu iki işarənin bir-birindən düzgün ayrılması da vacibdir. Məqalələrdə, rəsmi sənədlərdə və internet resurslarında bu fərq mütləq nəzərə alınmalıdır.
Defisin dildə rolu və əhəmiyyəti
Defis dilin məna və qrammatik quruluşunda aydınlığı, sözlərin strukturunda isə əlaqəni təmin edir. Onun əsas rolu yeni leksik vahidlərin yaradılması, mürəkkəb və qarışıq məfhumların dəqiq ifadəsi, ad və terminlərin formalaşdırılması, zaman və sıra ardıcıllığının göstərilməsi, yazı və nitqin aydın, səlis qurulmasıdır.
Müasir Azərbaycan dilində defis jurnalistika, rəsmi yazışma, elmi əsərlər, hüquqi sənədlər, ədəbi yaradıcılıq və sosial media mətnlərində aktiv şəkildə işlədilir. Texnoloji və elektron kommunikasiya vasitələrində, mobil proqramlarda, e-poçt yazışmalarında və sosial şəbəkə paylaşımlarında da defisin düzgün işlədilməsi kommunikativ aydınlıq üçün önəmlidir.
Defisli və defissiz mürəkkəb sözlərin fərqi
Bəzən eyni mənalı mürəkkəb sözlər defisli və defissiz yazıla bilər. Burada əsas fərq həmin leksik vahidin daimi birləşmə və ya təsadüfi ifadə olub-olmamasıdır. Məsələn, “elmi-texniki” sabit termin və mürəkkəb söz kimi defis ilə, “texniki işçi” isə defissiz, adi sifət-təyin əlaqəsi ilə yazılır.
Bu fərq dilin sintaktik və morfoloji strukturu üçün çox vacibdir. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarında və “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində” defisli və defissiz mürəkkəb sözlərin yazılış nümunələri geniş şəkildə təsbit olunub.
Defis işarəsinin texnoloji və elektron məkanda istifadəsi
Müasir dövrdə defis elektron sənədlərdə, kompüter proqramlarında, internet resurslarında, sosial mediada və mobil tətbiqlərdə geniş istifadə olunur. Veb ünvanlar (domain adları), e-mail, proqramlaşdırma dilləri, parol və identifikasiya sistemlərində defis ayrılmaz texniki elementdir. Məsələn: [email protected], www.baku-tbilisi.gov.az, user-name-2025.
Burada defisin istifadə forması həm texniki, həm də kommunikativ məqsədlərə xidmət edir. İnformasiya texnologiyalarında, proqramlaşdırmada defisin düzgün istifadəsi proqram kodunun işləkliyinə və kommunikasiya aydınlığına təsir edir.
Defis və Azərbaycan dili orfoqrafiya qaydaları
Azərbaycan dilinin 2013-cü il nəşr olunan rəsmi orfoqrafiya qaydalarında defisin yazılışı və istifadəsi ilə bağlı dəqiq normalar müəyyən olunub. Orfoqrafiya lüğətində mürəkkəb sözlər, adlar və toponimlərin yazılışında defisin işlədilmə halları nümunələrlə izah olunub. Orfoqrafiya və qrammatika qaydalarına riayət etmək, defis və digər işarələrin funksiyasını bilmək savadlı yazı və nitq üçün əsas şərtdir.
Defislə bağlı tez-tez rast gəlinən səhvlər və onların qarşısının alınması
Defis işarəsinin düzgün işlədilməməsi bir sıra səhvlərə və anlaşılmazlığa səbəb ola bilər:
- Lazımsız və ya artıq defis qoyulması (məsələn: “ev-im” əvəzinə “evim”)
- Tələb olunan yerdə defis qoyulmaması (məsələn: “Bakı-Tbilisi-Ceyhan” əvəzinə “Bakı Tbilisi Ceyhan”)
- Defisin tire ilə qarışdırılması
- Elektron yazışmalarda defisin əvəzinə başqa simvoldan istifadə olunması
Bu səhvlərin qarşısını almaq üçün rəsmi qaydalara əməl etmək, lüğətlərə müraciət etmək, elektron yazıda düzgün klaviatura istifadə etmək, müəllim və redaktor məsləhətinə qulaq asmaq lazımdır.
Defis yazı və nitq mədəniyyətinin ayrılmaz və zəruri elementidir. O, dilin leksik və qrammatik zənginliyinə, kommunikativ aydınlıq və sintaktik ardıcıllığa, məna dəqiqliyi və texnoloji düzgünlüyə xidmət edir. Defisin düzgün işlədilməsi hər bir Azərbaycan vətəndaşı üçün dil savadının göstəricisidir və müasir həyatın bütün sahələrində əhəmiyyətini daim saxlayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Defis iki və ya daha çox söz və ya söz hissəsinin birləşdirilməsi, bəzən isə ayrılması üçün işlədilən yazı işarəsidir. Əsas məqsədi mürəkkəb sözlərin, adların, toponimlərin və sıra ifadələrinin sintaktik və leksik əlaqəsini göstərməkdir.
Defis (-) qısa və yığcam işarədir və əsasən sözlər arasında istifadə olunur. Tire (—) isə uzun olur və əsasən cümlədə fasilə, izahat və ya vurğu üçün işlədilir.
Mürəkkəb sözlərdə (elmi-texniki), ikili ad və soyadlarda (Leyla-Rəna), ölkə və toponim adlarında (Bakı-Tbilisi), sıra və zaman ifadələrində (2020-2022-ci illər), həmçinin sətirdən köçürülmədə istifadə edilir.
Defisli mürəkkəb sözlər daim birlikdə işlənən, sabit leksik vahiddir (elmi-texniki), defissiz isə təsadüfi birləşmə və ya sifət-təyin əlaqəsidir (texniki işçi).
Defis veb ünvanlarda, e-mail, proqramlaşdırma dillərində, sosial şəbəkə adlarında və parollarda texniki element kimi istifadə olunur və mətnin aydınlığını təmin edir.
Ən çox yayılan səhvlərdən biri lazımsız defisin işlədilməsi və ya tələb olunan yerdə qoyulmamasıdır. Bəzən də defis tire ilə səhv salınır.
Azərbaycan dilinin rəsmi orfoqrafiya qaydaları və lüğətlərindən istifadə etməklə, mürəkkəb sözlər və adların nümunələrini yoxlamaq mümkündür.
Leyla-Nigar (ikili ad), Bakı-Tbilisi-Ceyhan (toponim), Azərbaycan-Türkiyə (ölkələrarası əlaqə) kimi birləşmələr defis ilə yazılır.
Defis söz və cümlələrin məna dəqiqliyini, leksik və qrammatik quruluşun aydınlığını, yazının sintaktik və fonetik ahəngini təmin edir.
Defis ilə mürəkkəb sözlərin və adların yazılışı, defis və tire fərqi, elektron mətnlərdə işlədilməsi, qaydalara uyğunluq və lüğətə əsaslanma ən çox soruşulan məsələlərdəndir.
