Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı və ifadə zənginliyinin əsas mənbələrindən biri mürəkkəb sözlərdir. Mürəkkəb sözlər müxtəlif formalarda yaranır, lakin onların içində defislə yazılanlar xüsusi diqqətə layiqdir. Defislə yazılan mürəkkəb sözlər dilin leksik və üslub imkanlarını genişləndirir, yeni məna çalarları yaradır və fərqli kontekstlərdə dəqiq kommunikasiya üçün əlverişli imkanlar təmin edir. Savadlı yazı, dəqiq fikrin ifadəsi və mətnlərin qrammatik bütövlüyü baxımından defislə yazılan mürəkkəb sözlərin düzgün seçimi və tətbiqi mütləqdir.
Ədəbiyyat, publisistika, elmi və hüquqi mətnlərdə, eyni zamanda gündəlik yazışmalarda defislə yazılan mürəkkəb sözlərin qrammatik və semantik qaydaları, dilimizin zənginliyini, ahəngini və məntiqi ardıcıllığını təmin edən vacib elementlərdəndir. Bu sözlər, bir tərəfdən, dilin dinamikliyini, digər tərəfdən, milli-ədəbi ənənənin qorunmasını təmin edir.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərin mahiyyəti və tarixi
Defislə yazılan mürəkkəb sözlər ən azı iki kökdən və ya müstəqil söz birləşməsindən ibarət olub, arasında defis (–) işarəsi qoyularaq yazılır. Defis burada yalnız qrafik ayrıcı deyil, həm də iki və ya daha çox məna və funksiyanı bir araya gətirən semantik vasitə rolunu oynayır. Bu tip mürəkkəb sözlər Azərbaycan dilinin ən qədim dövrlərindən bəri formalaşıb, müasir dövrdə isə onların sayı və funksiyası xeyli artıb.
Tarixi baxımdan, defislə yazılan mürəkkəb sözlər, əsasən, iki növ prosesin nəticəsidir: ya yeni məna və obrazlılıq yaratmaq üçün iki fərqli məna daşıyıcı element birləşdirilir, ya da mövcud semantik tərkibə yeni vurğu əlavə etmək üçün sözlər yan-yana gətirilir. Bu proses dilin inkişafında, ədəbi yaradıcılıqda, terminologiyanın formalaşmasında və üslubun zənginləşdirilməsində böyük rol oynayıb.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərin yaranma yolları
Azərbaycan dilində defislə yazılan mürəkkəb sözlərin yaranmasında bir neçə əsas yol var:
- Sinonim və ya antonim köklərin birləşməsi: İki əks və ya yaxın mənalı söz bir araya gətirilir. Məsələn: ağ-qara, şərq-qərb, quru-yaş, acı-şirin.
- Bərabərhüquqlu və ya paralel anlayışların cəmlənməsi: Eyni funksiyalı və ya bir-birini tamamlayan anlayışlar birləşdirilir. Məsələn: ana-ata, oğlan-qız, müəllim-şagird, prezident-namizədi.
- Toponim, şəxs adları və coğrafi anlayışlar: İki və daha çox coğrafi obyekt, soyad və ya ad birləşdirilir. Məsələn: Bakı-Tbilisi, Leyla-Nigar, Sumqayıt-Xırdalan.
- Rəqəmlər və sıra ifadələri: Zaman, aralıq və ardıcıllıq göstərmək üçün. Məsələn: 10-12 gün, 2001-2020-ci illər, 6-7 yaşlı.
- Bənzətmə, qarşılaşdırma və təsvir: İki fərqli məna və ya təsviri birləşdirən sözlər. Məsələn: balaca-böyük, incə-kalın, tez-gec.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlər bəzən adların, bəzən terminlərin, bəzən isə elmi və publisistik ifadələrin tərkibində xüsusi semantik çalar yaradır.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərin əsas növləri və qrammatik funksiyaları
Dilimizdə bu tip mürəkkəb sözlərin bir neçə növü vardır:
- Mürəkkəb isimlər: ana-ata, qırmızı-yaşıl, Bakı-Tbilisi, söz-ifadə.
- Mürəkkəb sifətlər: açıq-mavi, tünd-yaşıl, acı-şirin, soyuq-isti.
- Mürəkkəb saylar və sıra ifadələri: 12-15 nəfər, 50-60 faiz, 7-8 yaş.
- Mürəkkəb zərflər: tez-gec, ara-sıra, az-çox, bəzən-bəzən.
- Mürəkkəb termin və adlar: Azərbaycan-Türkiyə layihəsi, Qarabağ-Latın koridoru, bank-maliyyə sektoru.
Qrammatik baxımdan, bu sözlər cümlədə bir vahid kimi çıxış edir, sintaktik bağlılıq və aydınlıq yaradır. Defis bəzən ikili və paralel məna verir (məsələn, “ana-ata” həm ana, həm ata deməkdir), bəzən də zaman və aralıq bildirir (“2020-2021-ci illər”).
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərin istifadəsi üzrə qaydalar
Azərbaycan dilinin rəsmi orfoqrafiya qaydalarında defislə yazılan mürəkkəb sözlərin dəqiq işlədilmə prinsipləri müəyyənləşdirilib:
- İki və daha artıq kök və ya söz birləşəndə, aralarında qrammatik əlaqə bərabərlik, paralellik, qarşılaşdırma və ya ardıcıllıqdırsa, defis qoyulur.
- Sinonim, antonim, bərabərhüquqlu və ya ardıcıl sıra bildirən sözlər birləşdirildikdə, məna bütövlüyü üçün mütləq defis yazılır.
- Toponim və adlarda, iki ölkə və ya şəhər adı birləşdiriləndə (Bakı-Tbilisi), soyad və adlarda, bəzi ikili strukturlarda defis vacibdir.
- Rəqəmlə ifadə olunan aralıqlar və sıra (5-6 gün, 2020-2025-ci illər) üçün də defis lazımdır.
- Defisin işlədilmədiyi hallarda isə birləşmə adi tərkib və əlaqə kimi qiymətləndirilir (məsələn, texniki işçi).
Qaydalara düzgün əməl etmək həm yazı, həm də nitq aydınlığını və normativliyi təmin edir.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərin istifadəsinin praktiki əhəmiyyəti
Defislə yazılan mürəkkəb sözlər bir neçə funksiyanı yerinə yetirir:
- Dildə məna və üslub dəqiqliyi: Qarşılaşdırma, bərabərlik və paralellik mənaları anlaşıqlı edir.
- Elmi, hüquqi və texniki terminologiyada: Mürəkkəb termin və ifadələrin aydın ifadəsi üçün.
- Ədəbi və publisistik yazılarda: Bədii obrazlılığı və təsviri ifadəni gücləndirir.
- Toponim və adlarda: Rəsmi və hüquqi sənədlərdə ünvan və kimlik dəqiqliyini təmin edir.
- Zaman və ardıcıllıq bildirən strukturlarda: Aralıq və dövrün birbaşa göstərilməsi üçün.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərdə tez-tez rast gəlinən növlər və nümunələr
Cədvəldə ən çox işlənən növlərin nümunələri:
| Növü | Nümunələr | Funksiyası |
|---|---|---|
| Sinonim/antonim | ağ-qara, şirin-acı, yeni-köhnə | Qarşılaşdırma, paralellik |
| Paralel anlayışlar | ana-ata, oğlan-qız, elmi-texniki | Bərabərhüquqlu birləşmə |
| Toponim/adlar | Bakı-Tbilisi, Leyla-Rəna | Coğrafi, şəxs, layihə adı |
| Rəqəm/ardıcıllıq | 10-12 gün, 2020-2025-ci illər | Zaman və aralıq |
| Təsviri birləşmələr | tez-gec, balaca-böyük, az-çox | Zərf və sifət obrazlılığı |
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərin müxtəlif sahələrdə rolu
- Elmdə və təhsildə: elmi-texniki, təhsil-sənaye, tibb-biologiya terminləri.
- Siyasətdə və hüquqda: Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri, prezident-namizədi, məhkəmə-hakim strukturu.
- Ədəbiyyat və publisistika: obrazlı və təsviri ifadələr, məcazi qarşılaşdırmalar.
- İnfrastruktur və coğrafiyada: Bakı-Gəncə yolu, Sumqayıt-Xırdalan layihəsi, Kür-Araz hövzəsi.
- İctimai və sosial həyat: ana-uşaq mərkəzi, ailə-cəmiyyət münasibətləri, gənclər-idman layihələri.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərin düzgün işlədilməsi üçün tövsiyələr
- Lüğət və rəsmi orfoqrafiya qaydalarına baxmaq.
- Eyni məna daşıyan birləşmələri səhv salmamaq, yalnız normativ hallarda defisdən istifadə etmək.
- Sintaktik və semantik baxımdan uyğunluğa diqqət yetirmək.
- Rəqəm və ardıcıllıq bildirən strukturlarda həmişə defis yazmaq.
- Toponim və rəsmi adlarda imla səhvinə yol verməmək.
Bu tövsiyələr savadlı yazı, peşəkar mətn tərtibi və ümumi dil mədəniyyəti üçün vacibdir.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlərdə texniki və texnoloji nüanslar
Elektron yazışmalarda, veb səhifələrdə, proqramlaşdırmada, e-mail və domen adlarında da defislə yazılan mürəkkəb sözlər mühüm rol oynayır. Proqramlaşdırma dillərində dəyişən adları, istifadəçi identifikatorları, parollar və texniki termlər üçün defis istifadə olunur. Məsələn: azərbaycan-turkiye-2024, user-name, data-base.
Defislə yazılan mürəkkəb sözlər Azərbaycan dilinin leksik və sintaktik zənginliyinin, ifadə ahənginin və məna aydınlığının təminatçısıdır. Bu tip sözlərin düzgün seçimi və istifadəsi yalnız yazı texnikası deyil, həm də peşəkar və gündəlik kommunikasiya üçün əsas şərtlərdəndir. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı, dilin daşıyıcısı kimi defislə yazılan mürəkkəb sözlərin funksiyasını və qaydalarını bilməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Defislə yazılan mürəkkəb sözlər iki və ya daha çox kökün, sözün və ya anlayışın defis işarəsi ilə birləşməsi nəticəsində yaranan, sintaktik və məna baxımından bütöv olan leksik vahidlərdir. Məsələn: ana-ata, qırmızı-yaşıl, Bakı-Tbilisi.
Qarşılaşdırma (ağ-qara), paralel anlayışlar (müəllim-şagird), antonim və sinonimlər, sıra və aralıq ifadələri (5-10 gün), bərabərhüquqlu adlar və toponimlərdə istifadə olunur.
Mürəkkəb isimlər (ana-ata), mürəkkəb sifətlər (açıq-mavi), zərflər (tez-gec), sıra və aralıq bildirən ifadələr (2020-2023-cü illər), toponim və adlar (Bakı-Tbilisi-Ceyhan) ən çox işlənən növlərdəndir.
Defisli mürəkkəb sözlər sintaktik və semantik baxımdan bərabərhüquqludur və sabit ifadədir. Defissiz mürəkkəb sözlər isə adi birləşmədir və bəzən təsadüfi söz birləşməsi kimi işlədilir.
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarında defislə yazılan mürəkkəb sözlərin yaranma və işlədilmə prinsipləri dəqiq müəyyən olunub. Bütün bərabərhüquqlu və ardıcıl anlayışlar, paralel ad və toponimlər defis ilə yazılır.
Bu sözlər üslubun və ifadənin dəqiqliyini, qarşılaşdırma və paralellik mənasını gücləndirir, elmi, publisistik və ədəbi mətnlərdə aydınlıq və zənginlik yaradır.
İki və ya daha çox şəhər, ölkə, coğrafi obyekt və ya şəxs adı bərabərhüquqlu və rəsmi birləşmə təşkil etdikdə defis yazılır. Məsələn: Leyla-Rəna, Bakı-Tbilisi.
Rəsmi orfoqrafiya qaydalarına əməl etmək, lüğətlərə müraciət etmək, bərabərhüquqlu və qarşılaşdırılan anlayışlarda həmişə defisdən istifadə etmək vacibdir.
E-mail ünvanları, domen adları, texniki dəyişən adları və onlayn identifikasiyada defisli mürəkkəb sözlər kommunikativ və texnoloji aydınlıq üçün istifadə edilir.
Ən çox yayılan səhvlər defis yerinə tire işarəsi qoymaq, lazım olan yerdə defisdən istifadə etməmək və ya əlavə defis qoymaqdır. Savadlı yazı üçün qaydalara mütləq əməl edilməlidir.
