Hər bir fiziki cismin müəyyən bir yük və ya qüvvə altında dəyişməsi, onun strukturunda müəyyən dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu cür dəyişikliklər, ümumiyyətlə “deformasiya” adlanır. Deformasiya, əslində, fizikanın və mühəndisliyin əsas sahələrindən biridir və müxtəlif sahələrdə geniş istifadə olunur. Bütün cisimlər müəyyən bir qüvvə tətbiq edildikdə müəyyən dəyişikliklərə uğrayır. Bu dəyişikliklər bəzən çox kiçik olur, bəzən isə strukturun ciddi şəkildə pozulmasına səbəb olur. Deformasiya anlayışı yalnız mexanika və mühəndislik sahələrində deyil, həm də biologiya və materialşünaslıq kimi digər sahələrdə də mühüm rol oynayır. Bütün bu sahələrdə deformasiya, maddələrin və ya strukturların dayanıqlılığını, dayanıqlıq limitlərini və davamlılığını müəyyən edən əsas faktor hesab edilir.Deformasiya, ümumiyyətlə, bir materialın tətbiq edilən qüvvəyə qarşı reaksiyasıdır. Bu reaksiyanın növü və miqyası materialın növünə, xüsusiyyətlərinə və tətbiq olunan qüvvənin gücünə görə dəyişir. Fərqli materiallar və strukturlar müxtəlif şərtlər altında fərqli şəkildə deformasiya olurlar. Buna görə də, deformasiya anlayışını və onun müxtəlif növlərini başa düşmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Deformasiya Nədir?
Deformasiya, bir cismin və ya strukturun xarici qüvvələrin təsiri altında ölçüsünün və ya formasının dəyişməsi hadisəsidir. Bu dəyişiklik, cismi təzyiq, gərmə, bükülmə və ya digər mexaniki təsirlər vasitəsilə tətbiq olunan qüvvə nəticəsində meydana gəlir. Deformasiyanın əsas xüsusiyyəti, materialın elastik və plastik cavabları ilə əlaqəli olmasıdır. Bu, cismin tətbiq olunan qüvvəyə göstərdiyi reaksiya növüdür.
Deformasiya prosesində, material bir müddət qüvvəyə qarşı müqavimət göstərir, amma müəyyən bir limitdən sonra o, dəyişir. Bu dəyişiklik materialın “plastik” və ya “elastik” olub-olmamasına görə fərqlənir. Elastik materiallar tətbiq olunan qüvvə aradan qaldırıldıqda orijinal vəziyyətinə geri dönə bilər, plastik materiallar isə daimi bir dəyişiklik nümayiş etdirir.
Deformasiyanın Növləri
Deformasiya, əsasən iki əsas növ üzrə təsnif edilir: elastik və plastik deformasiyalar. Hər iki növ, materialın xüsusiyyətlərinə, qüvvənin tətbiq olunma müddətinə və tətbiq olunan qüvvənin ölçüsünə görə dəyişir.
Elastik Deformasiya:
Elastik deformasiya, materialın qüvvə təsirinə uğrayaraq dəyişməsi və sonra tətbiq olunan qüvvə dayandırıldıqda əvvəlki vəziyyətinə geri qayıtması halıdır. Bu növ deformasiya, materialın sərhədinə qədər olan dəyişiklikləri əhatə edir. Yəni, elastik deformasiya materialın təkcə ölçüsünü və formasını dəyişdirir, amma tətbiq edilən qüvvə çəkildikdə material öz orijinal vəziyyətinə qayıdır.
Elastik deformasiya, əksər hallarda metal və digər sərt materiallarda müşahidə olunur. Misal üçün, bir metal qayışına bir qüvvə tətbiq edildikdə, qayış əyilə bilər, amma qüvvə dayandırıldıqda əvvəlki formasına qayıdar.
Plastik Deformasiya:
Plastik deformasiya, materialın qüvvə təsiri altında dəyişməsi və sonra daimi olaraq həmin dəyişikliklərin qalması halıdır. Yəni, plastik deformasiya bir cismin elastik sərhədini aşması ilə başlar və bu dəyişikliklər materialın orijinal formasına geri qayıtmaz. Plastik deformasiya, materialın strukturunu dəyişdirir və onun orijinal xüsusiyyətlərini itirməsinə səbəb olur.
Plastik deformasiya, daha çox metalların və digər daha yumşaq materialların xüsusiyyətlərinə xasdır. Məsələn, metalın əyilməsi və ya uzanması, onun plastik deformasiya göstərdiyini göstərir. Plastik deformasiya, o cümlədən metalların emalı, metal qəliblənməsi və digər istehsal proseslərində istifadə olunur.
Deformasiya Növləri və Mexanizmləri
Deformasiya yalnız elastik və plastikdən ibarət deyil. Mexaniki təsirə məruz qalan materialda bir çox fərqli dəyişikliklər baş verə bilər. Aşağıda deformasiya mexanizmlərini daha ətraflı şəkildə nəzərdən keçiririk:
1. Sıxılma :
Sıxılma, bir cismin üzərinə tətbiq olunan qüvvənin, həmin cismin ölçülərini kiçiltməsi nəticəsində baş verir. Bu növ deformasiya, adətən metal və daş kimi sərt materiallarda baş verir. Sıxılma, əksər hallarda hərəkət və maşın mexanizmlərindəki sıxılma hissələrində tətbiq edilir.
2. Gərmə :
Gərmə, bir cismin üzərinə tətbiq olunan qüvvənin həmin cismin ölçüsünü artırmasına səbəb olur. Bu, materialın uzanmasına və formalarının dəyişməsinə səbəb ola bilər. Gərmə, ən çox polad və digər uzanabilən materiallarda rast gəlinir.
3. Bükülmə :
Bükülmə, bir cismin bir nöqtəsindən bükülərək çevrilməsi nəticəsində baş verir. Bu prosesdə materialın təkamülündə həm sıxılma, həm də gərmə hallarının qarışığı meydana gəlir. Bükülmə, strukturların müxtəlif hissələrində, xüsusilə inşaat sahəsində çox müşahidə olunur.
4. Qırılma :
Qırılma, materialın strukturunun sınması və iki və ya daha çox hissəyə ayrılması halıdır. Bu, materialın elastik və plastik sərhədlərini aşması və daha çox gərmə və sıxılma tətbiq edildikdə meydana gəlir. Qırılma, əksər hallarda metal və digər sərt materiallarda baş verir.
Deformasiyanın Təsiri və İstifadəsi
Deformasiya, yalnız mexaniki mühəndislik sahəsində deyil, eyni zamanda müxtəlif sənaye sahələrində də böyük əhəmiyyətə malikdir. Məsələn, tikinti sahəsində materialların düzgün seçilməsi və istifadə edilməsi üçün onların deformasiya xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Bununla yanaşı, sənaye istehsalında və maşın quruluşlarında materialların deformasiya etmə qabiliyyəti mühüm rol oynayır.
Bununla yanaşı, deformasiya anlayışı bioloji sistemlərdə də istifadə olunur. Məsələn, insan orqanizmində əzələlərin və oynaq sistemlərinin deformasiya xüsusiyyətləri, bədənin düzgün hərəkət etməsi üçün çox vacibdir. Bu xüsusiyyətlər, həmçinin idmançılar və fərdi məşqçilər tərəfindən inkişaf etdirilməkdədir.
Deformasiya, fizika və mühəndislik sahələrində mühüm bir anlayışdır. Bu anlayış, materialların xarici qüvvələrə qarşı reaksiyalarını izah edir və həmçinin müxtəlif sənaye və tikinti sahələrində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Elastik və plastik deformasiya, materialların xüsusiyyətlərinə və tətbiq olunan qüvvəyə görə fərqli cür təzahür edir. Deformasiya, yalnız mexaniki mühəndislik sahəsində deyil, həm də bioloji və tibbi sahələrdə də vacibdir. Həmçinin, insanların gündəlik həyatında bədənin çevikliyi və hərəkətliliyi ilə əlaqəli olan deformasiya xüsusiyyətləri də əhəmiyyətlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
- 1. Deformasiya nədir?
- Deformasiya, bir cismin xarici qüvvələrin təsiri ilə dəyişməsi, ölçüsünün və ya formasının dəyişməsi halıdır.
- 2. Elastik və plastik deformasiya arasındakı fərq nədir?
- Elastik deformasiya, materialın qüvvə təsiri altında dəyişib, qüvvə çəkildikdən sonra əvvəlki vəziyyətinə qayıtmasıdır. Plastik deformasiya isə daimi dəyişikliklərə səbəb olan bir prosesdir.
- 3. Hangi materiallar elastik deformasiya göstərir?
- Metal və digər sərt materiallar elastik deformasiya göstərir, amma bu, materialın sərhədini aşmamalıdır.
- 4. Bükülmə nədir?
- Bükülmə, bir cismin müəyyən bir nöqtəsindən əyilməsi və bu hərəkətin sıxılma və gərmə təsiri ilə baş verməsidir.
- 5. Deformasiya prosesində hansı növ dəyişikliklər yaranır?
- Deformasiya nəticəsində ölçü dəyişir, bəzən materialın forması dəyişir, əzələlərdə, oynaq və digər strukturlarda sərtlik və gərmə əmələ gəlir.
- 6. Deformasiyanın mühəndislik sahəsində tətbiqi nədir?
- Deformasiya mühəndislik sahələrində materialların və strukturların dayanıqlılığını, dözümlülüyünü və effektivliyini təmin etmək üçün istifadə olunur.
- 7. Bədənin əyilmə qabiliyyəti deformasiya ilə əlaqədarmı?
- Bəli, bədənin əyilmə qabiliyyəti də əzələlərin və oynaqların elastikliyinə bağlıdır, bu da əyilmə və hərəkətlilikdə deformasiya proseslərini idarə edir.
- 8. Hangi hallarda deformasiya cəhətdən təhlükəli olur?
- Deformasiya, materialın və ya cismin strukturunun tamamilə pozulmasına səbəb olduqda, məsələn, çatlamalar və ya qırılmalar baş verdikdə təhlükəli olur.
- 9. Deformasiya müsbət şəkildə necə istifadə olunur?
- Deformasiya müsbət şəkildə, məsələn, metalın emal edilməsi və sənaye istehsalında məhsulların formalaşdırılması üçün istifadə olunur.
- 10. Deformasiyanın qarşısını almaq üçün hansı tədbirlər alınmalıdır?
- Materialın seçilməsi, düzgün istismar, müntəzəm yoxlama və texniki qulluq, deformasiya və onun mənfi təsirlərinin qarşısını almağa kömək edir.
