Deqazasiya – mayelərdə, bərk cisimlərdə və hətta torpaq qatında həll olmuş qazların çıxarılması prosesi – müasir sənayenin görünməz qızıl qaydasına çevrilib. Su təmizləmə qurğularından metallurgiya sobalarına, neft emalı kolonlarından şərab zavodlarına qədər hər detalda həlledici rol oynayan bu proses məhsulun təhlükəsizliyini, keyfiyyətini və uzunömürlülüyünü müəyyən edir. Həll olunmuş oksigen poladın səthində oksid qatını qalınlaşdırır, CO₂ içkilərin rəngini dəyişir, hidrogen neft kəsiklərində partlayış riskini artırır. Deqazasiya isə maddələrdən arzuolunmaz qaz molekullarını çəkib çıxararaq korroziya, köpüklənmə, viskozluq dəyişməsi kimi problemlərin qarşısını alır. Termodinamikanın “Henri qanunu” və “Böyle-Mariott qanunu” bu prosesin elmi təməlini təşkil edir: təzyiq azaldıqca və temperatura nəzarət artdıqca qazların həlletmə qabiliyyəti kəskin enir. Buna uyğun olaraq vakuum kameraları, membran kontaktorlar, termik boşluq qüllələri və kimyəvi absorbsiya qatıları sənaye xəttinin müxtəlif nöqtələrində yerləşdirilir. Bir çox sahədə enerji səmərəliliyinin artırılması, işçi avadanlıq müddətinin uzadılması və əməliyyat xərclərinin azaldılması da məhz effektiv deqazasiyanın “gözəgörünməz qənaət”inə bağlıdır. Azərbaycanın su təchizat sistemlərində, SOCAR-ın qazma məntəqələrində və yerli şərab sektoru laboratoriyalarında deqazasiya texnologiyaları tədricən beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılır. Bununla belə proses hələ də geniş auditoriya üçün anlaşılmaz termini xatırladır; nəticədə yanlış parametrlər seçilir, avadanlıq yüklənir və qənaət potensialı boşa çıxır. Aşağıdakı bölmələrdə su, metal, neft, ərzaq, ekologiya və rəqəmsal nəzarət müstəvilərində deqazasiyanın incəliklərini araşdıracaq, lokal bazar üçün nümunə parametrlər və peşəkar məsləhətlər təqdim edəcəyik.
Deqazasiyanın elmi əsasları və terminoloji çərçivəsi
Henry qanunu mayelərdə həll olunmuş qazların təzyiqə birbaşa, Temperatur-gağ sabitliyinə isə tərs asılılığını təsdiqləyir; bu, vakuum və ya qaynatma üsulu ilə qaz çıxarmağın fiziki mexanizmini izah edir. Maye səthində təzyiqin aşağı salınması molekulların həlletmədən ayrılmasını, həmçinin səth gərginliyinin azalmasını təmin edir.
Böyle-Mariott qanunu isə qazın həcmi ilə təzyiqi arasındakı tərs proporsiyanı göstərəndə vakuum deqazasiyasının qalxan sütun prinsipini riyazi əsaslandırır. Diffuziya koeffisientləri, sərhəd təbəqəsində turbulentlik və qaz bərkidici inhibitorların varlığı proses sürətini bilavasitə dəyişdirir ki, mühəndis hesabatlarının dəqiqliyi məhz bu parametrlərə bağlıdır.
Suyu deqazasiya etmə üsulları
Termik deqazasiya qazanxanalarda ənənəvi üsuldur: 103-105 °C-də su qısa müddətdə qaynadılır, bu zaman oksigen və karbon dioksid buxar fazaya keçib kondensat xətti ilə kənarlaşdırılır. Yarımsaathlıq kontakt kifayət edir ki, məhluldakı oksigen 0,02 mg/L həddinə, CO₂ isə 0,5 mg/L-ə düşsün.
Vakuum-membran kontaktorları isə enerjiyə qənaət edən alternativdir. Hidrofob PTFE liflərdən ibarət membranda su axını ilə paralel gedən vakuum xətti qaz molekullarını diffuziya ilə çəkib aparır, temperaturu 30 °C-dən yuxarı qaldırmağa ehtiyac qalmır. Bu üsul tibb sənayesində inyeksiya məhlullarının hazırlanmasında geniş tətbiq olunur.
Qazlı metallarda deqazasiya texnologiyası
Poladəritmə ocağında vakuum-degazer stansiyası 1600 °C-lik ərintini sürətlə təzyiqsiz kameraya ötürür; burada hidrogen və azot səviyyəsi müvafiq olaraq 2 ppm və 20 ppm-ə endirilir. Bu, təbəqə materialının kövrəklik riskini 35 % aşağı salır.
Alüminium istehsalında isə rotor-degazer qarışdırıcı folqa səviyyəsində hidrogeni 0,1 ml/100 g-a qədər azaldır, qaz kürəciklərinin mikro-ləpə sayını beş dəfəyədək aşağı salaraq tökmə ərpinə qarşı mübarizədə mühüm rol oynayır.
Neft-qaz sənayesində deqazasiya prosesləri
Qazma məhlullarında deqazasiya rotorlu separator ilə həyata keçirilir: qapalı silindrdə rotor qazlı məhlulu nazik film şəklində divara yayır, vakuum xətti bərk-maye-qaz fazalarını ayırır və təkrar dövrəyə göndərir. Bu, quyu başında partlayış riskini azaldır.
Xam neftin ilkin emalında “flash” deqazatorlar 40-60 °C-də təzyiqi 0,2 bar-a salır, həlledici yüngül qaz fraksiyaları toplanaraq məşəl sisteminə ötürülür. Nəticədə xammal ASTM D6730 göstəricilərinə uyğun kükürdün və suda həll olmuş qazların miqdarını təmin edir.
Ərzaq və içkilərdə deqazasiya tətbiqi
Şərabda oksigen 0,5 mg/L-dən yuxarı qalxarsa, fenollar oksidləşib qəhvəyi çalarlara və sirke ləzzətinə səbəb olur; vakuum qüllə deqazasiyası bu problemi aradan qaldırır. Turşuluq balansı qorunur, yaşlanma prosesi stabləşir.
Qəhvə istehsalında CO₂-nin tədricən çıxarılması aromatik efirlərin kapsulyasiyasına kömək edir. Modulyar silindrlərdə azot yuyulması 18 saat davam edir, təzyiq altı deqazasiya isə paketin şişməsinin qarşısını alır və raf ömrünü uzadır.
Ətraf mühit və ekoloji üstünlüklər
Sənaye sularında qazlı maddələrin azalması COD və BOD göstəricilərini yaxşılaşdırır, bununla da bioloji təmizləmə mərhələsində enerji sərfiyyatı 12-15 % aşağı düşür. Həm də korroziya azaldığına görə kimyəvi inhibitor sarfı azalır.
Eyni tendensiya neft-qaz sektorunda qaz atqılarının azad buraxılmasının qarşısını alır, istixana effekti yaradan metan emissiyası dəqazasiya sonrası təkrarenerji üçün toplanır. Beləliklə karbon izini 6-8 % endirmək mümkün olur.
Avtomatlaşdırma və rəqəmsal nəzarət sistemləri
SCADA platformalı sensorlar həll olunmuş oksigeni ppm dəqiqliyində izləyir, işarə 0,05 mg/L-i keçdikdə vakuum nasosunun sürəti PID qapalı dairəsi ilə artır. Bu, su istehsal xətlərində fasiləsiz keyfiyyətə zəmanət verir.
Metallurgiyada spektral hidrogen analizatoru qətranlı süxuru 90 saniyədə skan edir, MRP sisteminə dəyər ötürərək rotor sürətini optimallaşdırır. AI-proqnoz modulu enerji sərfini 7 % azaldır, qəza riskini erkən xəbərdarlıqla minimuma endirir.
Azərbaycanda deqazasiya bazarı və normativ reallıqlar
“AZS 412-2023” su standartı içməli suda həll olunmuş oksigeni 10 mg/L-dən aşağı tələb edir, lakin qazanxanalarda bu hədd 0,03 mg/L-ə endirilir. SOCAR-ın “Saqal” quyusunda ABŞ-menşəli vac-degazer stansiyaları tətbiq olunaraq qazma çamurunun QHSE göstəriciləri yüksəldilib.
Yerli mebel və içki sektoru Almaniya istehsalı olan membran kontaktorlarını idxal edir, dövlət dəstək fondları 2026-dan etibarən yerli istehsal üçün güzəştli kredit paketləri planlaşdırır. Bu, bazarda qiymətləri 18-20 % ucuzlaşdıracağı gözlənilir.
| Deqazasiya üsulu | Tətbiq sahəsi | Təzyiq (bar) | Temperatur (°C) | Qalıq O₂ (mg/L) | Enerji xərci (kWh/m³) |
|---|---|---|---|---|---|
| Termik qaynatma | Qazan suyu | 1 | 103-105 | 0,02 | 0,35 |
| Vakuum qüllə | Şərab | 0,2 | 25-30 | 0,3 | 0,18 |
| Membran kontaktor | Dərman suyu | 0,05 | 20-25 | 0,01 | 0,12 |
| Rotor-degazer | Alüminium | 0,3 | 720-740 | — | 0,22 |
| Flash separator | Xam neft | 0,2 | 40-60 | — | 0,28 |
Deqazasiya istər su təmizləmə, istər metal ərintisi, istərsə də şərab istehsalı olsun, proses zəncirinin ən kritik, lakin çox vaxt gözdən qaçan halqasıdır. Həlledici fiziki-kimyəvi prinsiplər doğru təzyiq, temperatur və axın parametrləri seçildiyi anda məhsulun kimyəvi stabilliyini təmin edir, avadanlıqların ömrünü uzadır və enerji sərfini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Müasir membran və vakuum texnologiyaları klassik qaynatma metodlarından 40-50 % daha qənaətcil işləyir və prosesi tam avtomatlaşdırmağa imkan verir. Neft-qaz sahəsində partlayış təhlükəsini aşağı salmaq, metallurgiyada hidrogen kövrəkliyini aradan qaldırmaq, qida sənayesində dad və rəng sabitliyini qorumaq hamısı düzgün deqazasiyaya bağlıdır. Eyni zamanda ekoloji üstünlüklər – metan emissiyasının azaldılması, COD/BOD göstəricilərinin yaxşılaşdırılması – qlobal iqlim öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə töhfə verir. Azərbaycan bazarında bu texnologiyaya tələbat artıq artır və yerli normativlərin sərtləşdirilməsi yeni investisiya fürsətləri yaradır. Rəqəmsal SCADA analitikası və AI-proqnoz modulları prosesə real vaxt nəzarətini mümkün edərək xərcləri optimallaşdırır, rəqabət qabiliyyətini yüksəldir. Deqazasiya indi təkcə texniki termin deyil, keyfiyyət mədəniyyətinin simvoludur; kimin proses zəncirində bu halqa möhkəmdirsə, onun məhsulu və biznesi bazarda dayanıqlı qalacaq. Bu mənada deqazasiyanı gələcəyin “səs-küysüz qəhrəmanı” adlandırmaq tam yerinə düşür.
Ən Çox Verilən Suallar
Deqazasiya mayedən həll olmuş qazların çıxarılması prosesidir, aerasiya isə əksinə, məhlula oksigen və ya digər qazın süni şəkildə sorudulması əməliyyatıdır. Birinci proses korroziya və köpük riskini azaldır, ikinci proses bioloji oksidləşmə və ya dad balansını yaxşılaşdırmaq üçün istifadə olunur. Bunlar bir-birinin əksi olan texnologiyalardır və məqsədləri tam fərqlidir.
Oksigen su və metal səthi arasında elektrokimyəvi cüt yaradır, anod sahəsində Fe²⁺ ionları ayrılır, katodda oksigen reduksiya olunur və pas qatını sürətləndirmək üçün enerji təmin edir. Oksigen səviyyəsi 0,05 mg/L altına endirildikdə bu reaksiya əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyir və korroziya sürəti azalır.
Suspenziyalı və ya yüksək viskozitəli mayelərdə membran məsamələri tez tıxana bilər, bu da diffuziya sürətini kəskin azaldır. Belə hallarda əvvəlcə mexaniki filtrasiya və ya durulaşdırma tələb olunur. Həmçinin yüksək temperaturlu axınlar PTFE membranın termal limitini aşırsa, vakuum qülləsi daha doğru seçimdir.
Nasos gücünün axınla nisbi tənzimlənməsi, PID idarəetmədə boşluq təzyiqinin optimallaşdırılması və qatı nasos yağı əvəzinə quru klapan texnologiyası enerji sərfini 10-15 % azaldır. Həm də məhsul temperaturunu 2-3 °C aşağı saxlamaqla yenidən isitmə xərclərinin qarşısı alınır.
Məqsəd CO₂-ni tam sıfırlamaq deyil, 0,4-0,8 g/L diapazonunda balanslaşdırmaqdır. Bu səviyyə aromanın açılmasını təmin edir, eyni zamanda ağız boşluğunda təravət saxlayır. Vakuum parametrləri mütəxəssis enoloq tərəfindən dad testləri ilə kalibrasiya edilir.
Həll olunmuş qazlar quyu başında təzyiq yüksəlişi və bak-fırlanma yarada bilər, bu da blow-out (fontan) təhlükəsini artırır. Qaz köpüyü avadanlıq vibrasiyasını gücləndirir, ölçü sensorlarını yanıltır və quyu divarında çökmə riskini yüksəldir.
Ladle qaz analizatoru ərintidən çıxan buxar-qaz qarışığını kütlə spektrometrinə yönəldir, hidrogen konsentrasiyasını ppm dəqiqliyi ilə təyin edir. SCADA sistemində xəbərdarlıq həddi 5 ppm-dir; dəyər bundan yuxarı qalxarsa, vakuum dövrü uzadılır və inert qaz qarışdırması aktivləşdirilir.
“AZS ISO 9001” keyfiyyət və “AZS ISO 14001” ekoloji menecment standartlarına uyğunluq üçün akkreditə olunmuş laboratoriya analizi və audit keçirilir. Sınaq protokolları Dövlət Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Agentliyə təqdim olunur və texniki reyestrə daxil edilir.
Optik daldırma tipli DO (Dissolved Oxygen) sensorları, kapasitativ CO₂ zondları və lazer spektroskopiyalı hidrogen analizatorları real vaxt məlumatı təmin edir. Sensorlar Modbus TCP/IP protokolu ilə PLC-yə qoşularaq enerji və proses parametrlərini birləşdirir.
Çoxmərhələli vakuum ilə kombinə olunan elektro-membran texnologiyaları enerjini 30 % qənaət etməyi hədəfləyir. AI-dəstəkli proqnoz modulları istismar xərclərini öncədən hesablayaraq preventiv texniki xidmət vaxtını optimallaşdıracaq. Eyni zamanda bioplastik membranlar ekoloji davamlılıq üçün yeni istiqamət kimi inkişaf etdirilir.
