Dəhnamə: Ədəbiyyatda Əsər, Dil,Üslub Xüsusiyyətləri

Dəhnamə sözünün leksik və terminoloji kökü Azərbaycan və ümumtürk mədəniyyətində qədim dövrlərdən mövcuddur. “Dəhnamə” – fars və ərəb dillərində “dəhnə” (nəsihət, ibrət, öyüd, hikmət) və “namə” (məktub, risalə, kitab) sözlərinin birləşməsindən yaranıb və “nəsihət kitabı”, “öyüd və hikmət toplusu”, “nəsihətnamə” mənası daşıyır. Dəhnamələr, adətən, əxlaq, hikmət, həyat fəlsəfəsi, dini və dünyəvi dəyərlər, dövlət idarəçiliyi, ailə, dostluq, vətənpərvərlik və s. mövzularında yazılan, insanlara yol göstərən, onların mənəvi inkişafına xidmət edən əsərlərdir. Onlar həm bədii, həm publisistik, həm də dini ədəbiyyatda rast gəlinir.

Dəhnamələr Azərbaycan ədəbi-bədii fikrində didaktik və etik ədəbiyyatın mühüm nümunəsi kimi çıxış edir, xalqın adət-ənənə, əxlaq, mərifət və hikmət dünyagörüşünün aynasıdır.

Dəhnamənin tarixi və yaranma ənənələri

Dəhnamə janrı Şərq ədəbiyyatında qədim köklərə malikdir. Fars, ərəb, türk və Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitində nəsihət və hikmət ədəbiyyatı kimi formalaşan dəhnamələr ən çox Orta əsrlər dövründə yazılıb. Klassik Şərq poeziyasında, xüsusilə də Sədi Şirazinin “Gülüstan”, Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Sirlər xəzinəsi” kimi poemalarında, Nəsiminin, Füzulinin, Vidadinin şeirlərində, Qasım bəy Zakirin, Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərində hikmətli nəsihətlər, öyüdlər geniş yer alır.

Dəhnamə janrı Azərbaycan türklərinin mənəvi dünyasında el şairləri, aşıqlar, dini və filosof müəlliflər vasitəsilə nəsildən-nəslə ötürülüb, xalqın tərbiyəvi, əxlaqi dəyərlərinin qorunmasında mühüm rol oynayıb. Orta əsr və yeni dövr əlyazmalarında dəhnamələr məqalə, risalə, məktub, qəzəl, məsnəvi, qəsidə, rubai, həcv və digər poetik və prozaik formalar şəklində yazılıb.

Dəhnamə janrının xüsusiyyətləri və məzmun tərkibi

Dəhnamələr əsasən nəsihətverici, öyüdedici, hikmətli və maarifləndirici məzmun daşıyır. Onların başlıca xüsusiyyətləri bunlardır:

• Didaktiklik: Dəhnamələr insanlara düzgün həyat yolu göstərməyi, əxlaqi və mənəvi dəyərlərin aşılamağı əsas məqsəd seçir.
• Hikmət və ibrət: Dəhnamələrdə həyatın mənası, insanın özünüdərk prosesi, xoşbəxtlik və səadətin yolu, yaxşılıq və pisliyin fərqi haqqında dərin fikirlər verilir.
• Quruluş: Dəhnamələr bəzən birbaşa müəllifin dili ilə, bəzən də dialoq, sual-cavab, məktublaşma, allegoriya (bədii obrazlar vasitəsilə), hətta hekayə və dastan formasında yazılır.
• Universal və əbədi mövzular: Yaxşı insan olmağın yolları, vicdan, səbir, mərhəmət, bilik, dostluq, səmimiyyət, ailə, dövlətə sədaqət, vətənpərvərlik, Allah qorxusu, tale və alın yazısı əsas mövzular sırasındadır.

Dəhnamələrdə sadə, anlaşıqlı, poetik və ya nəsr dili üstünlük təşkil edir, xalqın gündəlik həyatında rast gəlinən hadisə və nümunələrdən istifadə olunur.

Azərbaycan ədəbiyyatında dəhnamə ənənəsi

Azərbaycan klassik və yeni dövr ədəbiyyatında dəhnamə janrı zəngin inkişaf yolu keçib. Orta əsr şairləri və alimləri, sufi filosoflar, aşıqlar öz hikmətli nəsihətlərini, dini və dünyəvi öyüdlərini məhz dəhnamə formasında yazıb xalqın maariflənməsinə töhfə veriblər. Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi”, Füzulinin “Rind və Zahid”, Sədi Şirazinin “Bustan” və “Gülüstan” əsərlərindəki öyüdlər bu ənənənin bariz nümunəsidir.

Ənənəvi aşıq poeziyasında “deyən dəhnamə söylər”, “aşıq dəhnamə oxuyar” deyimi geniş yayılıb. Xalq arasında atalar sözü, məsəllər və lətifələr də dəhnamə funksiyasını daşıyır. XX əsrdə də Mirzə Ələkbər Sabirin, Hüseyn Cavidin, Cəlil Məmmədquluzadənin publisistikası və şeirlərində, müasir yazıçıların povest və romanlarında dahnamə üslubunda öyüd və hikmətlər geniş yer tutur.

Dəhnamənin formal və struktur xüsusiyyətləri

Dəhnamələr müxtəlif formalarda – şeir, nəsr, məktub, risalə, dialoq, lətifə və s. yazıla bilər. Ənənəvi dəhnamə əsasən prozaik (nəsr) və ya poetik (şeir) forma daşıyır. Dəhnamənin əsas strukturu:

• Giriş – insanlara müraciət, ümumi nəsihət və ya ibrət hadisəsi.
• Əsas hissə – öyüd-nəsihətlərin, hikmətli fikirlərin, əxlaqi prinsiplərin izahı və konkret həyat nümunələri.
• Sonluq – nəticə, xülasə, oxucuya və ya dinləyiciyə çağırış, dua, arzu və s.

Dəhnamələrdə bəzən dini və ya fəlsəfi terminlərdən istifadə edilir, amma əsas məqsəd oxucuya asan başa düşülən dildə həyat həqiqətlərini çatdırmaqdır.

Dəhnamənin bədii, pedaqoji və ictimai əhəmiyyəti

Dəhnamə janrı yalnız ədəbi və bədii dəyər daşımaqla məhdudlaşmır. Onun ən mühüm xüsusiyyəti maarifçilik, tərbiyəvi və pedaqoji rolu ilə bağlıdır. Xalqın əxlaq kodeksi, ictimai davranış normaları, dini və ailə dəyərləri, vətəndaşlıq borcu kimi mühüm mövzular dəhnamə vasitəsilə nəsildən-nəslə ötürülüb. O, xalq arasında mənəvi tərbiyə, səbir, dözümlülük, qarşılıqlı hörmət, dürüstlük və vicdan prinsiplərinin formalaşmasına kömək edib.

Pedaqoji baxımdan dahnamələr məktəb və ailə tərbiyəsində, maarifçilik və milli-mənəvi tərbiyənin vacib vasitəsidir. Onlar həm də bədii dilin, ifadə imkanlarının zənginləşdirilməsi və ədəbi təfəkkürün inkişafı üçün böyük mənbədir.

Dəhnamələrin dil və üslub xüsusiyyətləri

Dəhnamələrdə adətən, sadə və anlaşıqlı dil, aydın məntiq, hikmətli deyimlər, bədii təsvir və təkrarlanan motivlər üstünlük təşkil edir. Şifahi xalq ədəbiyyatında dəhnamə sözdən-sözə, nəsildən-nəslə keçərək dəyişib, zənginləşib və yeni motivlərlə dolub. Klassik ədəbiyyatda isə dəhnamələr daha poetik, fəlsəfi və məcazlarla zəngindir. Müasir dövrdə də dəhnamələr publisistika, esselər və sosial şəbəkə paylaşımlarında aktual olaraq qalır.

Dəhnamə və digər didaktik janrlarla əlaqəsi

Dəhnamə janrı atalar sözü, məsəllər, müdrik rəvayətlər, dini risalələr, məqalələr və hekayələrlə sıx bağlıdır. Onlar arasında sərhəd bəzən çox incə olur. Lakin dəhnamənin əsas fərqi odur ki, burada müəllif konkret, ardıcıl və məqsədyönlü nəsihət və hikmətlərini ard-arda, sistemli şəkildə verir.

Dəhnamələr, eyni zamanda, milli yaddaşın, xalqın psixologiyasının, dünyagörüşünün, fəlsəfi və etik baxışlarının ifadəsi rolunu oynayır.

Dəhnamə motivləri Azərbaycan folklorunda

Azərbaycan xalq yaradıcılığında dəhnamə motivləri nağıl, rəvayət, dastan, lətifə, atalar sözü, aşıq şeiri və el mərasimlərində geniş yer tutur. Xüsusilə toy, yas, ailə və ictimai məclislərdə aşıq və ya el ağsaqqalları tərəfindən söylənən dəhnamələr cəmiyyətin mənəvi sağlamlığına, birlik və həmrəyliyə çağırış kimi qəbul olunur.

Ənənəvi mərasimlərdə “Dəhnamə oxuyan aşıq”, “hikmət söyləyən qoca” obrazı xalq arasında yüksək nüfuz və hörmət qazanıb.

Müasir dövrdə dəhnamənin aktual rolu

Müasir cəmiyyət və ailə həyatında dəhnamə janrı yeni məzmun və forma ilə yaşamaqda davam edir. İnternet və sosial şəbəkələrdə, təhsil və maarif layihələrində, mətbuatda və televiziya proqramlarında müdrik nəsihət, əxlaq dərsi və maarifləndirici çıxışlar dəhnamə ənənəsini yaşadır. Müasir müəlliflər, pedaqoqlar və ictimai xadimlər dəhnaməni yenidən işləyir, onu yeni şəraitə uyğunlaşdırır və nəsillər arasında mənəvi körpü yaradır.

Dəhnamə janrı Azərbaycan xalqının və ümumtürk mədəniyyətinin ən qiymətli mənəvi sərvətlərindən biridir. O, yalnız bir ədəbiyyat forması deyil, həm də xalqın tarixi, fəlsəfi və etik yaddaşı, milli tərbiyə məktəbidir. Əsrlər boyunca dəhnamə insanlara düzgün yol göstərib, səbir, mərhəmət, vicdan, ailə və cəmiyyət sevgisini aşılayıb. Müasir dövrdə də dəhnamənin rolu azalmır, əksinə, cəmiyyətin mənəvi dəyərlərinin qorunması və inkişafında yenidən aktuallaşır. Hər birimizin həyatında dəhnamələr insan və vətəndaş kimi formalaşmada mühüm rol oynamağa davam edir.

Ən Çox Verilən Suallar