DƏHP : Diqqət Əskikliyi,Hiperaktiv Pozuntu

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) uşaqlıq yaşında ən çox rast gəlinən neyroinkişaf pozuntularından biridir. Bu sindrom diqqətin cəmlənməsində çətinlik, impulsiv davranışlar və həddindən artıq hərəkətlilik (hiperaktivlik) ilə xarakterizə olunur. DƏHP yalnız uşaqlarda deyil, yetkinlik dövründə də davam edə bilər və həm şəxsi, həm sosial, həm də təhsil həyatında ciddi təsir göstərir. DƏHP-in əsas xüsusiyyəti odur ki, bu pozuntu yalnız davranış pozğunluğu deyil, həm də beynin işləmə və informasiya emalında olan neyrobioloji dəyişikliklərlə bağlıdır.

DƏHP-in əsas klinik əlamətləri fərqli olsa da, onların əsasını diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivlik təşkil edir. Bu xüsusiyyətlər fərdi və sosial fəaliyyətlərə mənfi təsir edir, uşaqların məktəb uğurlarını, ailə münasibətlərini və gündəlik həyatını çətinləşdirir. DƏHP-in yayılması qlobal olaraq artmaqdadır və cəmiyyətin bu sindrom haqqında məlumatlı olması böyük əhəmiyyət kəsb edir.

DƏHP-in tarixçəsi və elmi inkişafı

DƏHP ilk dəfə 1902-ci ildə ingilis pediatrı Corc Still tərəfindən “ahlaki idarə pozuntusu” kimi təsvir edilmişdir. 1960-cı illərdən etibarən DƏHP-in müstəqil nevro-psixiatrik pozuntu kimi öyrənilməsi genişlənib. XX əsrin sonlarından başlayaraq elmi-tibbi ədəbiyyatda DƏHP-in neyrobioloji, genetik və mühit amilləri ilə bağlı tədqiqatları artıb.

Amerika Psixiatriya Assosiasiyasının DSM (Psixi Bozuntuların Diaqnostik və Statistik Təlimatı) təsnifatında DƏHP fərqli alt tiplərə ayrılıb. Hazırda DƏHP-in klinik diaqnozu və müalicə metodları daha elmi əsaslarla aparılır və uşaqlıqdan yetkinlik dövrünə qədər izlənir.

DƏHP-in əsas simptomları və formaları

DƏHP-in əsas simptomları üç əsas qrupda birləşir:

• Diqqətsizlik: Uşaq detallar üzərində diqqətini saxlaya bilmir, tapşırıqları və oyuncaqları tez-tez itirir, verilən göstərişləri axıra qədər yerinə yetirə bilmir, tez yayındır və təlimatlara laqeyd yanaşır.
• Hiperaktivlik: Uşaq oturduğu yerdə sakit dura bilmir, tez-tez qaçır, tullanır, yersiz hərəkətlər edir, sakit fəaliyyətlərə uzun müddət davam gətirə bilmir.
• Impulsivlik: Uşaq səbir göstərmədən cavab verir, başqalarının söhbətini kəsir, növbə gözləyə bilmir, düşünmədən hərəkət edir.

DƏHP-in formaları üç əsas alt tipə bölünür:

1. Diqqətsizlik üstünlük təşkil edən forma (ADHD-PI) – hiperaktivlik və impulsivlik zəifdir.
2. Hiperaktiv-impulsiv forma (ADHD-PH) – diqqətsizlik zəif, hiperaktivlik və impulsivlik ön plandadır.
3. Birləşmiş tip (ADHD-C) – həm diqqətsizlik, həm hiperaktivlik, həm də impulsivlik simptomları eyni dərəcədə güclüdür.

DƏHP-in yaranma səbəbləri və risk faktorları

DƏHP-in etiologiyası çoxfaktorludur və əsas səbəblər arasında genetik, bioloji və mühit amilləri dayanır. Araşdırmalar göstərir ki, DƏHP-in ailədə, xüsusilə valideyn və bacı-qardaşlarda olması riskin artmasına səbəb olur. Əsas səbəblər bunlardır:

• Genetik faktorlar: DƏHP-in yaranmasında genetik miras əsas rol oynayır. Tək yumurta əkizlərində DƏHP-in rastgəlmə ehtimalı daha yüksəkdir.
• Beyin strukturu və funksiyası: DƏHP-li uşaqlarda frontal lob, bazal qangliya və serebellumun fəaliyyətində neyrobioloji fərqliliklər müşahidə olunur.
• Prenatal və perinatal faktorlar: Ana bətnində spirtli içki, siqaret, narkotik maddə istifadəsi, erkən doğuş və ya aşağı çəkili doğuş risk faktorudur.
• Mühit faktorları: Ailədaxili stress, psixososial travmalar, erkən uşaq dövründə ciddi psixoloji və fiziki travmalar DƏHP riskini artırır.

DƏHP-in diaqnostikası və klinik qiymətləndirilməsi

DƏHP-in dəqiq diaqnozu peşəkar psixiatrist, nevroloq və ya klinik psixoloq tərəfindən kompleks qiymətləndirmə nəticəsində qoyulur. Diaqnoz zamanı aşağıdakı prinsiplərə əməl edilir:

• Simptomların davamlılığı: Əlamətlərin ən azı 6 ay müddətində müşahidə olunması.
• Əlamətlərin çoxsaylı mühitdə (məktəb, ev, ictimai yer) özünü göstərməsi.
• Simptomların uşağın inkişaf səviyyəsinə uyğun olmaması və funksional pozuntuya səbəb olması.
• Ailə və müəllimlərin müşahidə və rəyinə əsaslanan diaqnostik test və sorğular.

Diaqnostik qiymətləndirmə üçün Conners, Vanderbilt, DSM-5-ə əsaslanan testlərdən və psixoloji müsahibədən istifadə olunur.

DƏHP-in digər psixi pozuntularla əlaqəsi

DƏHP tez-tez digər psixi və davranış pozuntuları ilə birlikdə rast gəlinir. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

• Öyrənmə çətinlikləri və disleksiya
• Davranış pozuntusu və qarşıgəlməkar pozuntu
• Anksiyete və depressiya
• Tik pozuntuları
• Autizm spektr pozuntuları

Komorbid vəziyyətlərin olması DƏHP-in müalicə və idarəolunmasını çətinləşdirə bilər, buna görə hərtərəfli yanaşma vacibdir.

DƏHP-in məktəb və sosial həyatda təsiri

DƏHP uşaqların təhsil uğuruna, müəllim və sinif yoldaşları ilə münasibətlərinə, özünə inamına, ailədaxili və sosial adaptasiyasına ciddi təsir göstərir. DƏHP-li uşaqlar tez-tez tapşırıqları natamam yerinə yetirir, dərsə və ya oyunlara diqqətini tam verə bilmir, impulsiv davranışlarına görə cəzalandırıla və ya sosial izolasiya oluna bilər. Bu, uşaqda aşağı özgüvən, psixoloji gərginlik və motivasiya azlığı yaradır.

Müəllim və valideynlərin bu uşaqlara xüsusi yanaşması, dəstək göstərməsi, müsbət mövqe tutması onların sosiallaşması və uğur qazanması üçün əsas şərtdir.

DƏHP-in müalicəsi və idarəolunması

DƏHP-in müalicəsində çoxşaxəli və fərdi yanaşma əsas prinsipdir. Əsas metodlar bunlardır:

• Psixoeğitim və məsləhət: Valideyn və müəllimlərə DƏHP haqqında məlumat vermək, düzgün yanaşma və idarəetmə bacarıqları öyrətmək.
• Davranış terapiyası: Davranış modellərinin dəyişdirilməsi, müsbət gücləndirmə və motivasiya, mükafatlandırma və cəzalandırma sistemləri.
• Farmakoterapiya: Metilfenidat (Ritalin), amfetamin törəmələri və bəzi qeyri-stimulyator preparatlar (atomoksetin və s.) ən çox istifadə olunan dərmanlardır.
• Psixoloji terapiya və fərdi konsultasiyalar: Uşağın emosional vəziyyətinin dəstəklənməsi, sosial bacarıqların inkişafı üçün terapiyalar.
• Təhsil dəstəyi: Fərdi təhsil proqramları, əlavə dərs saatları, xüsusi tədris metodları və çevik qiymətləndirmə.

Müalicə və idarəolunmada ailənin, məktəbin və tibb işçilərinin birgə əməkdaşlığı əsas şərtdir.

DƏHP-in profilaktikası və erkən müdaxilənin əhəmiyyəti

DƏHP-in tam qarşısını almaq mümkün olmasa da, risk faktorlarının aradan qaldırılması, ana və uşağın sağlam həyat tərzi, erkən dövrdə valideyn və müəllimlərin maarifləndirilməsi, psixoloji dəstək və erkən diaqnostika vəziyyəti xeyli yüngülləşdirə bilər. Erkən müdaxilə uşağın məktəb və sosial həyatında adaptasiyanı asanlaşdırır, neqativ nəticələrin qarşısını alır.

Azərbaycanda DƏHP və cəmiyyətin yanaşması

Azərbaycanda DƏHP haqqında maarifləndirici tədbirlərin, psixoloq və psixiatr dəstəyinin genişləndirilməsi, məktəb və ailə mühitində bu uşaqlara münasibətin dəyişməsi son illər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müxtəlif təlimlər, valideyn və müəllim seminarları, media və sosial şəbəkələrdə maarifləndirici layihələr DƏHP-in daha erkən aşkarlanmasına və müsbət idarə olunmasına kömək edir.

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) uşaqlıq yaşında rast gəlinən ən yayğın neyroinkişaf pozuntularından biridir və həm fərdi, həm də ictimai həyatda böyük əhəmiyyət daşıyır. Onun səbəbləri genetik, bioloji və mühit amilləri ilə bağlı olsa da, erkən diaqnoz və düzgün müalicə yanaşması uşağın həyat keyfiyyətini xeyli yaxşılaşdıra bilər. Cəmiyyətdə DƏHP barədə maarifləndirmə, dəstək və tolerant münasibət bu uşaqların potensialının üzə çıxarılması üçün əsas şərtdir. Ailə, məktəb və cəmiyyət birlikdə çalışarsa, DƏHP-li uşaqlar da tamhüquqlu, uğurlu və xoşbəxt fərdlər kimi cəmiyyətə inteqrasiya oluna bilərlər.

Ən Çox Verilən Suallar